Localizados novos campamentos romanos en Galicia e nas súas fronteiras

Last updated on 20 / Setembro/ 2011


O campamento romano da Recacha controlando o val do río Balouta e o oriente galego

A primeira lección da Historia é que non hai verdades inmutables. Así que hoxe podemos ver unha historia tan interesante como esta. Ata agora, en Galicia conservabamos dous campamentos romanos: Aquis Querquennis, en Bande (Ourense) e Cidadela (Sobrado dos Monxes). Tratábase de campamentos moi estables, vinculados á explotación do territorio, construción e control das vías de comunicación xa establecidas, etc. Pero a presenza de castra aestiva, de campamentos de campaña, puntuais, de construción rápida, destinados a albergar as tropas na conquista do territorio, ata agora non estaban documentados. Nos últimos anos, o coñecemento da conquista romana do norte da Península Ibérica é cada vez maior. Grazas a traballos coma os de Eduardo Peralta en Cantabria, chegamos a coñecer auténticos escenarios bélicos da loita entre indíxenas e romanos, e sabemos que as crónicas non mentían. A Conquista foi moi dura. Pero ata agora o groso da presenza militar romana estaba localizada entre Cantabria e o oriente asturiano.

No número 30 da revista Gallaecia -a publicación anual do Departamento de Historia I da USC- preséntase o seguinte artigo: “Nuevas evidencias de la presencia militar romana en el extremo occidental de la Cordillera Cantábrica”, redactado polos investigadores Andrés Menéndez, David González, Valentín Álvarez e Jesús Ignacio Valentín. Neles dan conta dun achado que levaba uns meses circulando por remotos blogs e foros de patrimonio. A localización de dous sitios arqueolóxicos de extremado interese nos confíns de Galicia, Asturias e León.


Campamento da Recacha


Campamento de A Granda das Xarras

Trátase de dous establecementos militares romanos de circunstancias, construídos na alta montaña ancaresa, a máis de 1200 metros de altura, nunhas impresionantes localizacións que eran portos naturais entre as infranqueables serras da área. O primeiro deles, A Recacha, está en territorio da Galicia actual, en Navia de Suarna, e é un espectacular fortín romano que se adapta á topografía dun monte que permite un gran control estratéxico desa área de Galicia. O outro emprazamento, moi próximo, chámase a Granda das Xarras, e está repartido entre Asturias e León. Este segue máis as normas da edificación militar romana e abrangue máis de cinco hectáreas. O alucinante é que na memoria local dos habitantes da área, nas lendas, eles precisaban que alí viviran romanos e non mouros, como é o habitual.


Localización de A Recacha (esquerda) e Granda das Xarras (dereita)

Os investigadores non teñen dúbidas da tipoloxía dos sitios arqueolóxicos. Son campamentos temporais destinados a albergar as lexións conquistadoras durante as guerras do século I d.C., que trouxeron ao mesmo emperador Augusto á Península para organizar os combates. Están en moi bo estado de conservación, segundo estes expertos, e poderían fornecer unha interesante información sobre os combates na área dos Ancares e aledaños.

Aquí está a localización dos campamentos.

A conquista romana de Gallaecia é un dos grandes temas da arqueoloxía galega, e del xa temos falado moitas veces no blog. Se ben hai numerosas evidencia dos combates nos montes de Cantabria e Asturias oriental, o escenario galego estaba (e está) en entredito por algúns, aínda que cada vez hai máis datos que inclinan a balanza cara un lado. Estes novos achados levan as guerras cántabras máis ao oeste, á fronteira da Gallaecia actual. O contexto, con todo, é a loita contra os montañeses -é dicir, é o mesmo grupo de pobos galaicos, astures e cántabros do atopado agora máis ao leste, pero ao mellor é algo máis.

Este xoves pola tarde -se non se cambian as previsións- pasen por Capítulo Cero para ver algo que lles intrigará e -ao mellor- lles conmoverá, neste sentido.

Unha última reflexión. Non deixa de ser sintomático que, mentres unha das fortificacións está en territorio galego, sexan arqueólogos asturianos os que dean a coñecer o achado. Como eles din, cada vez saben máis que buscar. E fan un esforzo por atopalo. O xacemento galego, o da Recacha, estaba inventariado xa pola Xunta pero non identificado como campamento romano.

54 Comments

  1. 19 / Setembro/ 2011

    Grazas a Tolobrigo por avisarme!

  2. Elixio Vieites
    19 / Setembro/ 2011

    Moi bo coma sempre. Non che quedaron gañas de volver a Cornado?, a verdade é que o sitio a 8km. (liña Recta)de Brandomil, tamén é moi suxerente e polo demáis está nun estratéxico cruce de camiños.

  3. selioparda
    19 / Setembro/ 2011

    Decepciónasme Manuel Gago, se queres ver campamentos romanos temporais estudia o asedio de Numancia, alí tes uns cinco ou seis de diferentes tipoloxías. Os campamentos romanos temporais son máis habituais do que nos imaxinamos, son moi comúns, e teñen todos unha tipoloxía sobre o territorio moi semellante, e están pouco estudiados, quizais ti só coñezas Aquis querquennis ou Sobrado (os oficiais ou clásicos) pero hai máis. Por exemplo a cidade de Lucus Augusti foi orixinariamente un campamento romano temporal, a mesma cidade de Compostela puido ser un campamento temporal romano, existe un estudio de Franco Taboada moi fermoso sobre iso. E especulando aínda máis, a cidade de Brandomil tamén puido ter unha orixe nun campamento temporal romano vinculado ,este si, directamente coa conquista da Gallaecia. E en Castela hay fotos aéreas como esas en campos de trigo a esgalla, e se estudias a romanización de Reino Unido hai campamentos romanos a diestro e siniestro.

  4. 19 / Setembro/ 2011

    A ver, ho, Selioparda, recoméndote ler os posts antes de comentar neles. Que parte deste texto do post non entendiches?

    “Ata agora, en Galicia conservabamos dous campamentos romanos: Aquis Querquennis, en Bande (Ourense) e Cidadela (Sobrado dos Monxes). (…) Pero a presenza de castra aestiva, de campamentos de campaña, puntuais, de construción rápida, destinados a albergar as tropas na conquista do territorio, ata agora non estaban documentados.”

    Estoume referindo a campamentos documentados en Galicia, non a campamentos no mundo, ho!

    Insisto: ler os post antes de comentar neles é unha práctica moi saudable.

    Con respecto aos campamentos que mencionas en Compostela ou en Brandomil, non hai ningunha evidencia física ao respecto (e tampouco documental). Se os hai aí tamén os podería haber en Iria Flavia, en Tyde, en Clunia ou en Ourense (como se chamara Ourense en época romana). Non digo que non puidera habelos, pero para iso precisamos fosos, vallums, aggers, caligae, peplum, etc. Evidencias materiais: o resto son especulacións de salón.

    Elixio, Cornado efectivamente ten unha pintaza como un mundo: mágoa que estea tan esnaquizado. Había que falar cos vellos de aldea, a ver que contan sobre o lugar. Iso si, o que queda é ben intrigante. Se alguén se anima que nolo conte! Para quen non saiba de que falamos:

    http://www.manuelgago.org/blog/index.php/2010/05/09/republicas-de-homes-libres-un-lugar-chamado-cornado/

    (o que son as cousas: isto catalogueino no seu momento como Repúblicas de Homes Libres e hoxe xa non o catalogaría así).

  5. Nemigo
    19 / Setembro/ 2011

    cando alguen faga unha visita de “campo” ás ubicacións sería bo que subise algunhas fotos da zona

  6. 19 / Setembro/ 2011

    No artigo de Gallaecia tes algunhas. Atención, que parece que a toxeira acada por alí niveis inimaxinables. :-)

    Pero se alguén se anima, agradeceríase moito que nos enviasen unhas fotos. Eu estiven tentando de ir aló hai uns meses, pero o tempo non dá para todo…

  7. selioparda
    19 / Setembro/ 2011

    Entón aceptas un agger coma proba

  8. 19 / Setembro/ 2011

    E fôrom os asturianos os que dérom a conhecer um campamento galego… Se fosse à inversa, igual já nos estavam a acusar de ingerências expansionistas ou algo assim hehehe.
    “Alguns pactárom e a outros ‘pactárom-nos'”. É tam simples e de sentido comum que parece mentira que levemos décadas a pelejar por isso.

  9. 19 / Setembro/ 2011

    Haha! Non, acepto un conxunto de evidencias como proba. Que o dis, por Xallas de Castriz? Vin que había xente moi emocionada co lugar en celtiberia.net. Se te refires a ese, o que había en Xallas de Castriz era, sospeito, o castelo xurisdiccional da terra de Xallas, pertencente ao arcebispado de Santiago durante bastantes séculos. Chupando ducias de folios do pleito Tabera-Fonseca -para tentar identificar outra fortificación da zona- vin que o castelo xurisdiccional -que outra xente busca noutros sitios, coma no Castelo de Insua- coincidía na descrición con Xallas de Castriz. Non fun por alá, téñoo pendente, pero vino polo aire. E a configuración é dun vello castro rural convertido en castelo medieval. Interesantísimo, pero non campamento romano.

    http://maps.google.es/?ll=43.073778,-8.7743&spn=0.003605,0.006883&t=h&z=18&vpsrc=6

    Con todo, teño pendente achegarme por aló.

  10. 19 / Setembro/ 2011

    Ulmo, nós aquí nos dedicamos a practicar o AVV (A-Velas-Vir).

  11. Celtius
    19 / Setembro/ 2011

    Que diplomático selioparda, en fin, este post paréceme magnífico e cada día aprendo moito máis. Respecto ao tema de campamentos romanos temporais en Castela, ollo tamén haberá que ver cando se fixeron, porque igual non é o mesmo un campamento feito en periodo republicano que no imperial, por poñer un exemplo, en fin. Boísimo artigo como sempre, e incluso mellor que sempre, o cal é dicir moito.

    Unha aperta

  12. 19 / Setembro/ 2011

    Tes toda a razom, Manuel, e como os nossos devanceiros tivessem essa mesma tendência à prática do AVV, nom me estranha que os romanos nom necessitassem campamentos de conquista nem farrapo de ghaita…
    Quanto ao que dizeis sobre Jalhas de Castriz, também aparece como “Ialles d’Alcayaa”, em documentaçom do tempo de Afonso IX. É interessante, porque “Alcaiám” conserva-se ainda hoje na toponímia como nome de umha lagoa situada em Sam Mamede de Seávia, mui pertinho de onde hoje está Jalhas de Castriz.

  13. 19 / Setembro/ 2011

    Elixio, ese asentamento de Bornalle ben merece unhas boas ostras autóctonas da ría de Muros en preve de garum, efectivamente.

  14. Elixio Vieites
    19 / Setembro/ 2011

    Por certo xa que estamos na zona, non sei se lle tés botado o ollo e este outro castelo, que por certo pasa ao lado unha calzada ben conservada (supoño que era o camiño real)en Serres, pero que é un placer camiñar por ela, e ir subindo polas curvas do monte. nas coordenadas (42º 48´ 39´30″ 9º 3´ 47´60″)vese moi ben
    http://www.planeamentourbanistico.xunta.es/mapes/MUROS/documents/22396CA008.pdf

  15. 19 / Setembro/ 2011

    Si, coñezo, ademáis non é un castelo, posiblemente son dous, o “Novo”, sobre a aldea, e o “Vello”, da outra banda do camiño real. Non dimos chegado ao Vello pero ten unha pintaza. Hai que irlle.

    Do “Novo” apenas quedan unhas escotaduras, restos dunha plataforma e pouco máis.

  16. Pastor da Cabalo
    20 / Setembro/ 2011

    Ola!
    O achado é moi interesante. Chantar eses campamentos nos outeiros é sinal típica de infiltración/ocupación dun territorio non sometido ou pacificado.
    Claro que tamén pode ser unha castra de control dunha ruta ou explotación de verán.
    En todo caso non amosa moita confianza no persoal da contorna.
    Haberá que estar atentos á súa datación é periodo/s de ocupación.
    Coma sempre grazas polo seu Blogue, Seor Magago

  17. Miguel Losada
    20 / Setembro/ 2011

    Pois se de romanada e campamentos se fala, compre, de vez, falarmos da porta de entrada do tal “horizonte” cultural, e dita porta foi o val do Támega cando no 163aC Décimo Junio Bruto e os seus cultos e civilizantes compañeiros da milicia viñeron co obxectivo de facer un intercambio cultural: eles levarían o ouro que nos sobraba o ya no nos hacía falta, e deixarían a cambio a relixión, festas, divisóns administrativas, camiños… etc mentres a tropa, no tempo libre, aprendíalle o latín á xente, daba nome ós ríos e accidentes xeográficos e axudaba na edificación de murallas nos pobos da contorna dentro dun ambicioso programa de performaces deseñadas para aumentar a autoestima do paisanaxe.

    Pois para exercer o seu maxisterio, decidiron edificar un forte na chaira do Támega, que xa no parroquial suevo ven definida como urbs tamacanorum xa que posuía a estructura urbana característica dunha urbs. Tal estructura inda se conserva en boa medida co seu cardo e o seu decumanus confluintes nun espazo foral característico e vencellado á intersectación das vías que logo haberían de ser a XIV e a XVII.
    O feito de que xa existira Aquae Flaviae, (Chaves en Portugal) un Municipium, a poucos km fai ver que se era urbs e non podía ser outra cidade tiña que ser un campamento.
    O campamento estaba porque a poucos centos de metros na xunta do rio Támega co Bubal estaba o lugar que inda hoxe se chama “o Placer” Unha explotación aurífera que ademais viña precedida pola existencia de varias mais augas arriba, en menos de 5 ou 6 km como son as da Pousa, e Arcucelos na que o forte era o estaño.
    Había ademais mais estaño, en Vilar de Cervos, a outros 7km, e mais nun radio tamén próximo como as do Mente, do Camba ou as mesmas de Tresminas en Chaves.
    A cousa foi ben e as murallas foronse consolidando refixéronse en pedra e inda queda un trozo ben grande dun baluarte xunto ó rio, toponimia como a rúa da muralla e demais. A muralla foi subastada como canteira no XIX (1849)por orde da Raiña de España. (Valeu 24mil reais)

    A Jesús Taboada Chive, cando menos, me remito.

    O caso é que como no caso que, moi profesionalmente, nos achega o sr. Gago estamos agardando que investigadores (asturianos? ) poidan desenvolver un traballo sobre o que foi a porta de entrada de todos os tales campamentos e, xa que logo, ca trascendencia que a ningún de vos se lle escapa.

  18. Miguel Losada
    20 / Setembro/ 2011

    “…nom me estranha que os romanos nom necessitassem campamentos de conquista nem farrapo de ghaita…”

    Tou dacordo… se tivese sido asi, claro.

    Quero dicir que eu vexo unha romanización mais do século V que do tempo de Augusto. Onde está o urbanismo e o resto da impedimenta publica que mesmo nos limes do norte se ven? No val do támega, por exemplo, non hai centuriación do terreo, etc as cidades romanas en Galicia semellan ser moi rurais. Unha romanidade sui generis en todo caso.

    Ou é que non as quixeron porque estaban verdes?

    O feito de que somentes Aquae Falviae fose Municipium, na galaecia antigua algo quererá dicir.

    Saude Ulmo

  19. 20 / Setembro/ 2011

    Miguel, co parágrafo do intercambio cultural case escacho da risa. E aínda diría máis, máis que buscar táboas de hospitalidade entre romanos e galaicos, deberamos buscar convenios entre fundacións culturais pola amizade galaicorromana, que acaerían mellor ao proceso. (cáptese a ironía, prego).

  20. 21 / Setembro/ 2011

    Gostei do artigo moito; ademais de desconhecer da existéncia de estes asentamentos romanos…
    Facendo especulações loucas; esto puido ser parte dum posivel “pre-cerco” o Monte medulio já sejam as medulas ou o Cido; evitanto assim o ataque x retaguardia a través dos passos de montanha… ou para cubrir a fuxida dos proprios romanos em caso de derrota???
    As peliculas que me monto som varias.., hehehehe Um dato importante para achegar é a presencia de minas auríferas no val de ancares…
    Que nos contarás o Xoves… ando intrigado…

  21. 21 / Setembro/ 2011

    Home…eu creo que os tiros van por 2 direccións complementarias: control de pasos e parte dunha campaña máis ampla. É interesante que as 2 fortificacións son diferentes. A Recacha parece eminentemente un posto de control e avistamento para albergar unha pequena guarnición, pero a Granda das Xarras xa tiña que manter unha boa cantidade de tropa. Parece un lugar para albergar un alto mando sobre a área. As escavacións, por exemplo, deberan determinar se son contemporáneas ou se sucederon no tempo. Sería un dato ben interesante.

    Seguro que na zona hai máis. A ver se alguén se anima.

  22. 21 / Setembro/ 2011

    O que tamén me resultaría interesante é a perspectiva indíxena do asunto (si, sempre tiro polo mesmo, pero éche o que hai). Quero dicir: ver que castros hai na área, se hai outro tipo de fortificacións e ver o resultado da “interacción” co exército romano. Non sei se lembrades que hai tempo publiquei unhas memorias de escavación sobre o castro de Mallou (Carnota) e o de Castromaior (Portomarín), con dúas posibles consecuencias do conflito:

    http://www.manuelgago.org/blog/index.php/2010/12/29/ultimas-noticias-sobre-a-conquista-romana-de-galicia/

  23. Moncho Xerdiz
    21 / Setembro/ 2011

    Este campamento xa era coñecido; ámbolos dous xacementos están inventariados e están publicados.
    O que non se pode facer é andar a publicar o que xa está publicado (ainda que sexa nunha modesta revista). Isto di moi pouco tantos dos que publican a partir do que non é o seu traballo, como dos propios criterios da Gallaecia.

    Deixo o link coa revista:

    http://es.calameo.com/read/00059529094b48a9b435d

    páxina 39.

  24. 21 / Setembro/ 2011

    Nom conhecía este artigo Moncho; beiçóm pola ligaçóm…
    Vendo a posiçom dos campamentos romanos; chego a varias conclusiões:
    1-Estam a gardar umha zona de tránsito ideal a través da montanha cerrando o passo que leva cara Valouta; lugar desde onde os passos o resto da serra nom se vem dificultados polo terreno.
    2-Exercem de elemnto amedrentador para os locais da zona; que se cadra nom estaba acostumados a esse despliegue militar.
    3-Som protecções os trabalhos de extracçóm de ouro no val de ancares frente a guerra de guerrilha dos Ancarãos.

    Ora bem; se os meus olhos nom me enganam; a mota redonda que olhamos o oeste das Xarras é um castro (beiçóm a San Google earth)… foi posterior ou anterior o campamento? Algumha das 3 legiões que se quedam logo do final da guerra está vinculada a estes xacementos?
    Moito me cheira isto o Medulio!!!

  25. Luis
    21 / Setembro/ 2011

    A ver, Eloi:
    No mapa en cuestión, non se aprecia en ningures que o escenario quedara reudcido ao que hoxe é a comunidade autónoma de Cantabra. Máis ben, a mancha verde que sinala o escenario indica a Cordilleira Cantábrica.

    De feito, o artigo da wikipedia en español das Guerras Cántabras (e tamén na versión en inglés!) inclúe un mapa sobre as operacións militares romanas. Mapa que inclúe campañas no territorio galego actual…. De feito, aínda que non o citen, o mapa en cuestión é o que fai anos elaborou o noso paisano, o profesor Rodríguez Colmenero.

    Sí é certo que houbo autores que pretenderon reducir o escenario das guerras cántabras ao territorio dos cántabros (E. Martino, 1982) ou incluso á actual comunidade cántabra (J.M. Solana, 1981) Sendo o profesor Solana santanderino de nacemento, non sei se a súa postura tan reduccionista pode ser calificida de “españolista” ou máis ben de “cantabrista”. Nótese que a súa teoría sae á luz coincidindo co movemento autonomista nas provincias que intentaron separarse de Castilla-La Vieja, unhas con éxito (Santander e Logroño), outras non (Segovia)

  26. 21 / Setembro/ 2011

    Moncho, como comentei no post, eu isto dos campamentos xa o vin hai tempo (non recordo cando) nalgún foro ou nalgún blog, ou se cadra na mesma xunta…e supoño que, pola data de publicación desa revista e o que tardan en imprimirse as revistas académicas, máis ou menos os artigos deberon enviarse á xunta. En todo caso, descoñezo os pormenores dunha cousa ou doutra. A min o que me interesa é a existencia dos campamentos.

    De todos os xeitos, non vexo por que non se pode publicar o dos campamentos noutro sitio. O que comentas é un texto nunha revista escolar e o de Gallaecia é unha publicación moito máis ampla nunha revista académica. Unha cousa non quita a outra.

  27. 21 / Setembro/ 2011

    Eloi, a que mota te refires? Podes poñer as coordenadas?

  28. Moncho Xerdiz
    21 / Setembro/ 2011

    Home… tanto ten unha cousa como a outra,… pois daquela maneira. Descoñezo o artigo presentado na Gallaecia, e non sei nada da súa extensión nen contido; e a verdade é que tampouco sei da intrahistoria do caso, nen de cómo e en qué circunstancias aparecen os xacementos. Nen sequera sei se existe algunha relación entre os autores do artigo da Gallaecia e o da revistiña escolar. Se cadra ate todo está arranxado entre eles, e este post non ten senso nengún!!!!
    Pero o que está claro é que:
    1.- Os xacementos son coñecidos e están publicados, ainda que sexa nunha revista pequecha, polo tanto o artigo non debería falar de “Novas evidencias”.
    2.- Os autores están a empregar a prospección doutro arqueólogo para dar a noticia dunhas “novas evidencias”. Plaxio? Non sei, non teño datos para chegar tan lexos
    A cuestión non é onde se publica ou se deixa de publicar un xacemento, canto máis e mellor sexa publicado calqueira achádego, pois mellor para todos. O que non é de recibo é apropiarse da noticia da descoberta. Haberá que ver que se di no artigo da Gallaecia, se fan referencia ao da revistiña ou si se outorgan o mérito…
    3.-(e máis grave), é que a revista Gallaecia, fito na investigación da historia antiga do país, está a permitir a publicación dunha noticia sobre algo que xa está publicado. Se o artigo fora un “ESTUDIO de la presencia militar romana en el extremo occidental de la Cordillera Cantábrica”, pois sería outra cousa, pero os autores asinan un traballo chamado “Novas evidencias”. Todo isto vai contra o prestixio da revista: en calqueira revista mínimamente seria de calqueira campo científico non se aceptan traballos que xa están publicados; son automáticamente desbotados.

    En todo caso, como dis, o importante é a achádega en si mesma, e neste caso a súa divulgación; pero os arqueólogos afecionados, investigadores, etc. deberían ser máis respetuosos cos traballos levados a cabo desde as empresas, que non sempre teñen tempo para publicar en condicións as súas descobertas.

    Saude

  29. 21 / Setembro/ 2011

    A ver se nos entendemos, ho.

    Acabo de revisar a revista Gallaecia e o artigo desta xente de Oviedo foi recibido no Departamento de Historia Antiga da USC o 15 de setembro de 2010. A publicación escolar que ti comentas foi publicada en xuño de 2011.

  30. Moncho Xerdiz
    21 / Setembro/ 2011

    O que deberías ver logo, é en que data foron entregadas as fichas de patrimonio (asinadas polo autor do artigo da revistiña)…

  31. 21 / Setembro/ 2011

    …os cales están efectivamente mencionados e citados no artigo de Gallaecia (López Marcos et al.). A ver ho, cal é o problema? :-)

    A min basicamente dáme igual. Se hai algo que te molesta no artigo destes señores (a propia publicación do artigo?) deberas escribirlle a eles. Eu non os coñezo persoalmente.

    En todo caso, visto desde fóra e desde o punto de vista formal, a min paréceme que fixeron todo correctamente (citación de descubridores, etc.).

  32. 21 / Setembro/ 2011

    Máis que nada porque teño a percepción de que fas acusacións sen ter lido o artigo de Gallaecia, e se fas iso, deberas dar o teu nome e apelidos e responsabilizarte delas. cando menos, aquí.

  33. Moncho Xerdiz
    22 / Setembro/ 2011

    Home! que non pareza que che estou a reprochar nada a ti, faltaría!! Está ben que estas cousas saian á luz. E problemas con estes señores, eu a verdade é que con isto, pois negún. Ata certo punto, tanto che me ten. De feito, logo de que ti viras o artigo non públicado, alégrome de que se cite ao arqueólo/s autor da prospección. Xa terei opción de velo máis adiante.

    Se algo me molesta non é tanto o particular (que certamente non é o campo no que máis me prodigo), como que se trata dunha boa mostra concreta dun feito xeral do que todos deberímos coidarnos por respeto aos arqueologos profesionais.
    Pois estarás de acordo conmigo en que si hai un defecto, senón formal si cando menos, ético. Ou así o parece. Explícome, e volto con isto ao tema do meu primeiro post. O que non se pode facer desde os centros de investigación, ou desde o mundo dos afecionados, e coller un áchadego que ainda que inventariado non está debidamente publicado, e sacar un artigo científico como autor da primeria noticia (mesmo citando aos autores da prospección). Polo menos non sen que pase un tempo prudencial. O correcto é agardar a que o arqueólogo teña tempo para publicalo, ou ofrecerlle colaboración para presentar un traballo en condicións. E se pasan 5 anos e o tema segue nun caixón, pois adiante, claro.
    É moi fácil ir a patrimonio coller as fichas, e mirar a ver que hai de novo baixo o sol, e logo publicalo. Desde logo, formalmente é totalmente correcto. Desde o punto de vista moral, iso xa é outra cousa.

  34. 22 / Setembro/ 2011

    Descoñecendo o que aconteceu neste caso concreto, concordo contigo en que o procedemento amigable actual sería falar co primeiro descubridor e preguntarlle que vai facer co asunto. Pero non sei que se fix ou como se fixo neste caso. E se ti sabes algo e queres denuncialo, deberas empregar o teu nome e apelidos, o cal é moralmente tamén evidente. :-)

  35. Moncho Xerdiz
    22 / Setembro/ 2011

    Podesme creer en que non teño máis datos ca ti sobre a cuestión!! de verdade! De feito, estou convencido de que teño menos, pois que eu non teño o artigo da Gallaecia. Eu só coñecía o artigo da revistiña e tiña idea de que un arqueólogo asturiano atopou o tema este. E non sei máis.
    O que pasa é que vin o teu post e a sensación -inmediata- que me deu é de que os da uni estaban a chimparlle o traballo a un arqueólogo. É só algo que me deu no naris (e ainda me cheira…)
    Repito en que non coñezo a intrahistoria, e como xa dixen, se cadra estou a polemizar sen base nengunha porque todos os arqueólogos en cuestión son amiguísimos e quedan no bar do pueblo a tomarlle unhas garimbas. Non che sei.
    Pero o caso concreto valeme para reflexionar sobre o feito xeral do respeto con que deben de ser tratadas as investigacións dos arqueólogos das empresas, que moitas veces non teñen oportunidade de publicar como desexarían aquilo no que invertiron moitas horas e esforzo. Isto é o que quero suliñar.

  36. Fernando
    22 / Setembro/ 2011

    Hola Manuel,

    Antes de nada, feliciades por el blog. Es un placer leerte!
    Hace tiempo me pregunto dónde encontrar mapas geográficos de Galicia a esa resolución y con ese nivel de detalle. En ninguna librería me han sabido decir exactamente dónde conseguirlos.
    Los hay disponible online o en otro sitio? Habrá que ir a alguna consellería o ministerio?

    Un saludo

  37. Miguel Losada
    22 / Setembro/ 2011

    Se cadra non entendín ben.
    É por iso que, sen retrancalla alguna, lle pregunto, Moncho Xerdiz, se o que pretende dicir é que :
    O tal arqueólogo, nin afeccionado ; nin vencellado a un centro de investigación; nin pertencente a un equipo dunha “Uni”, ten unha exclusividade, que supera a categoría de preferencia ,e pasa entrar na categoría de monopolio, sobre a edición dos contidos relativos a calquera achádego material co que estivese relacionado en virtude das relacións de arnaxe privada cun terceiro e polo feito mesmo da prospección?

    xa que di: “O que non se pode facer desde…é coller un áchadego que ainda que inventariado non está debidamente publicado, e sacar un artigo científico como autor da primeria noticia (mesmo citando aos autores da prospección) “

    Debo, logo, entender que o arqueólogo profesional reducido (involuntariamente?) á categoría de prospector, e que non publicou”debidamente” Sic. a existencia do prospectado, sen que se saiba o porqué, posue non xa uns dereitos , mais unha sombra “ética “…hai un defecto, senón formal si cando menos, ético” sobre un achádego inda que iste figure inventariado , que debera producir o efecto de reservar á discreccionalidade do arqueólogo prospector calquera edicón sobre todos cantos lugares teña prospectado? Publicará de xeito exclusivo e cando considere o que considere e teña tempo ou ganas?

  38. Moncho Xerdiz
    22 / Setembro/ 2011

    A ver… é máis sinxelo do que parece, e non se trata defender unha caste de dereito de pernada do descubridor. Non sei de onde ven tanta controversia. Os restos arqueolóxicos non teñen propietario. No fondo é algo tan elemental a nivel ético como a cortesía entre profesionais, e o respeto polo traballo dos demais.
    Para explicarme claramente vou empregar un exemplo que pode ser esclarecedor. Poñamos por caso que o autor desde blogue (ou de calqueira outro), atopa un xacemento, poñamos… calcolítico. O autor do blogue pode non ter tempo para publicar o xacemento, saca unha primeira noticia on line, pero espera poder seguir traballando e analisar mellor o descubrimento e preparar unha publicación en condicións. Qué vos parecería, que un calquera lea a información en cuestión e saque ás presas un artigo titulado “novo xacemento calcolítico no val do X”? pois mal, seguro. O correcto sería agardar a que a persoa que invertiu traballo e esforzo na localización e documentación do xacemento o publique. E se non o fai, polas razóns que sexa, o máis axeitado é ou ben que o investigador propoña unha publicación conxunta, ou pedir permiso. E en calqueira caso, o que non se pode facer é andar ás presas para ter a “honra” de ser o primeiro en publicar algo. Agardar un tempo é fundamental.
    Mutatis mutandis, é igual de inmoral ir un día aos servizos de Arqueoloxía (en Compostela, Oviedo ou donde sexa), coller as fichas e publicar como “novo achádego” o traballo de outro. E xa non digamos se falamos de informes ou memorias de intervencións arqueolóxicas inéditas.
    Obviamente algo diferente é empregar datos depositados en patrimonio para un estudo; esa información é de uso público e está ahí para ser empregada. Repito que o inmoral é publicar como “novo”, o que non o é.
    E algo tan sinxelo e elemental coma a isto, e se non se entende (máis aló do caso concreto que admito non coñecer fondamente), pois mal imos.

    E o peor de todo, é que no fondo subxace unha concepción da arqueoloxía como “descubriemnto” e non como análise. Pero esa é outra historia.

  39. selioparda
    22 / Setembro/ 2011

    Moi ben falado Moncho Xerdiz, eu teño mandado un “artículo ou bosquexo”, sen rematar, polas presas, a revista Gallaecia, moi interesante, e non me ofreceron nin axuda nin colaboración para elaborar ben o artículo. E foi unha pena pero alá eles. Menos mal que coa democracia 2.0 os grupos editoriais xa non poden secuestrar nin as persoas nin as noticias científicas.

  40. 22 / Setembro/ 2011

    Moncho, a min o que me abraia é que non coñecendo o caso nin ás persoas implicadas digas cousas como “o que non se pode facer é andar ás presas para ter a «honra» de ser o primeiro en publicar algo”. Non sei se te das conta de que isto é Internet, é un medio aberto e basicamente se te dedicas a desacreditar a persoas e textos sen saber como foron as cousas, se o fas sen indicar o teu nome e apelidos desacredítaste a ti mesmo.

    Particularmente, agradeceríache que se queres facer algunha valoración afirmando feitos sobre persoas que figuran aquí ou non, o fagas co teu nome e apelidos, se non, non poderei publicalas por un exercicio de responsabilidade.

    E vouche dicir o que fago eu cando me pasa algo similar. O primeiro que fago se aparece algo é poñelo en coñecemento de especialistas. Despois acudo ao lugar con estes e anímoos a escribir un artigo ao respecto, e eu encantado tamén de participar nese artigo e aprender. Creo no coñecemento colectivo, non nas leiras. Neste país xa temos leiras e minifundio. A honra do descubrimento non vale para nada. Non dá un peso, o resto é orgullo barato. A clave é o coñecemento que xenera un descubrimento, por iso hai que moverse con rapidez. Así o fixen, por exemplo, co petróglifo de Carballoso e tamén o estamos facendo agora coas fortificacións en altura. Traballo en equipo, traballo en rede, traballo en común. Non podo estar quieto cando descubro persoalmente un xacemento: rapidamente quero introducilo na cadea de coñecemento se considero que é valioso, e recibir e dar nesa cadea.

    Cada quén é como é, pero iso é o que se fai neste blog.

    Neste país somos catro pelagatos e aínda andamos como Gollum.

    E morra o conto.

  41. biduido
    22 / Setembro/ 2011

    Gago, deberías de ter coidado, porque ti mesmo falas moito de algúns xacementos sen nen sequera nomear ós arqueólogos que os atoparon, e non paras de darlles voltas coas túas hipóteses. Por exemplo, a mota de Lamascal, da que falaches algunha vez. Eu coñezo ó arqueólogo que a atopou, que fixo a ficha de patrimonio e que a publicou por primeira vez nunha revista da Universidade Autónoma de Madrid (de feito, é compañeiro de facultade e falou conmigo diso cando a atopou). E que tamén tipifocou algunha cousiña mais que había por alí, e falou algo mais das motas en Galicia, con datos inéditos e bibliografía ibérica. E non o citas para nada. Habías de miralo, ¿non crees?. E non é a primeira vez que fas algo así, hai que aprender a por notas críticas a pé de texto, e bibliografía, para deixar de ser un simple afeccionado. Por non entrar no tema dos castelos “tutiora” contra os suevos dos que falas de vez en cando, e que teñene paralelos en Portugal e Asturias, mesmo con datacións, que non son precisamente do século V. Este blogue o lee moita xente e deberías de ter un respeto polo traballo de outros, e ser mais humilde e entender que a investigación é moito mais que publicar un blogue. Ten que haber contraste con outros investigadores, e ti non fas nada diso, nin sequera traes a colación artigos xa publicados sobre o período por, por exemplo, Sánchez Pardo e Rodríguez Resino. O que te están a dicir é lóxico, e non se pode ir por aí largando sen contrastar e sen base sólida. Mais que nada, para que mais xente non se leve opinións erradas.

  42. 22 / Setembro/ 2011

    Biduido:

    Antes de falar hai que ler un pouco. Por non facer moi longa a lista, algunhas referencias aos autores que mencionas:

    http://www.manuelgago.org/blog/index.php/2010/03/20/republica-de-homes-libres-o-castelo-de-san-marcos-os-refuxios-e-os-acochos/

    http://www.manuelgago.org/blog/index.php/2009/10/04/as-republicas-de-homes-libres-ii-pegadas-nos-penedos/

    É interesante o que dis de notas ao pé e bibliografía. Estes son posts, non son artigos académicos. A súa finalidade é moi determinada, a súa lectura é en pantalla e por forza (aínda que ás veces me estendo) non debe ser moi longa. As referencias a outros textos van en contexto, no medio dos parágrafos, e a súa finalidade é permitir ao lector ampliar horizontes de xeito sinxelo ou sinalar a fonte principal en relación ao que estás falando. Chámase formatos. Cando fas unha reportaxe non metes notas ao pé de páxina e a bibliografía redúcese a un “Para saber máis”, cun par de referencias bibliográficas. Nun texto de Internet é similar. A clave é diferenciar textos, públicos e destinos. Cando les un blog, debes pensalo máis como un xornal ou unha revista de entretemento que como unha revista académica, polo menos o meu. Cada texto ten un destino, e non son excluíntes entre si.

    A estrutura dun artigo para revista científica é diferente. Incorpora esas cuestións formais que ti indicas e algunhas máis. Un artigo meu que aparecerá agora nunha revista pon esas referencias que sinalas e unhas cantas máis. Textos diferentes para públicos e consumos distintos. Esa é a clave da divulgación.

    Por certo, creo que non falei nunca no blog da mota do Lamascal.

    Con respecto ao dos castella tutiora, igual te confundes dos castelos que falo. Eu falo de moitos periodos e moitos tipos de castelos, pero en concreto aos castella tutiora refírome a uns xacementos moi concretos: Aloia, Castro Valente, Galiñeiro, Pindo… Un dos paralelos máis próximos ás que eu me refiro, case idéntico, por exemplo, a Castro Valente é o cerro da Virgen del Castillo (Segovia), que está algo escavado e dá datos moi interesantes desde os séculos V-VI ata o XI. As datacións son exactamente estas; fóra de aquí estas cousas están máis claras. Para Aloia, aínda que non está publicado o informe, as datacións que me dan os arqueólogos que fixeron sondeos na porta tamén son tardorromanas.

    As investigacións ás que ti te refires -que coñezo ben-, leonesas e asturianas, refírense a datacións plenamente altomedievais e a castelos moi distintos aos da hipótese dos castella tutiora, pero dos que tamén falamos con moita frecuencia aquí no blog (e máis pateamos).

    E dálle e tumba. :-)

  43. biduido
    23 / Setembro/ 2011

    Gago, non me convences. Non convences porque nas túas entradas soltas parrafadas hipotéticas, e non entendes que todo o que se di nunha disciplina como esta ten que poder ser sometido a escrutinio. E para iso hai que citar SEMPRE as fontes, e contextualizar SEMPRE os datos. As cronoloxías por si mesmas non valen, requiren contextos e estratigrafías (non sei se sabes que a cronoloxía do Monte Aloia é discutible, porque baséase en materiais cerámicos bastante problemáticos e só se refiren a un nivel estratigráfico, e NON HAI datacións da muralla. Pero claro, non foi sometido a escrutinio público). Son cousas que non explicas porque aprendense coa práctica e o estudo, metes a pata e alí vas. Por iso, cando vas a un congreso, como fixeches en Pontevedra, sae un experto que de verdade leva anos co tema, e levas por todos os lados, e saes co rabo entre as pernas. A investigación non é para afeccionados, porque hai métodos, protocolos e moitos temas candentes, e co tema tardoantigo e altomedieval non paras de meter a pata, e o peor é que enganas a xente que non ten idea do tema. Como á xente do Pindo, que vas e lles dis que o que teñen é un “castella tutiora”, cando non hai unha soa cronoloxía clara do tema para a Gallaecia (e que eu saiba, Salamanca non está na Gallaecia). Por non falar do tema toponímico e os castelos, que non vale nin como traballo de curso (¿fixeches unha lista de TODOS os topónimos relacionados ocn mosteiros e de TODOS os POSIBLES castelos altomedievais?. ¿Liches a Zadora-Rio ou Fernández MIer para saber como manexar a toponimia histórica?). Pero nada, ti segue facendo analoxías (por que se tal, vas polos Apeninos, e sacas que o Aloia pode ser unha fortificación ostrogoda, total, tamén son paredes izadas nun monte… ). O dito, que millor que ocupes o teu lugar, que é a divulgación, deíxate de “repúblicas de homes libres” (¿liches algún manual de Historia altomedieval?), e deixa que sexa a xente que estudiou a que faga o seu traballo. Porque se tal, ó millor os arqueólogos podían meterse a corresponsais, ¿ou non?.

  44. 23 / Setembro/ 2011

    Imos ver se nos enteramos; eu non busco convencerte, senón poñer os meus argumentos sobre a mesa. Ti os colles se queres e se non, non.

    Volvo a insistir, un post é un formato moi concreto de divulgación, pero non se escribe ao aire. Detrás dun post están moitas lecturas, bastante preparación, moita metodoloxía e desde logo, case sempre traballo de campo. Todas as localizacións centrais son visitadas e comprobadas. E practicamente, a día de hoxe, un 65-70% da toponimia vinculada a fortificacións na Terra de Santiago (non o concello de Santiago, digo boa parte da súa terra medieval) visitouse, con numerosas viaxes a outros sitios arqueolóxicos da época en Galicia. Pero isto é como unha película. Para gravar un minuto consumes moitas horas, pero esas horas materialízalas nun minuto. E non te enganes: o traballo de fondo é a clave para que algúns blogs funcionen e outras cousas non as lean nin os amigos. Así que te recomendo que non me deas clases de bibliografía porque ao mellor aínda chas teño que devolver ampliada. Pero permíteme que me enfoque no lector medio que accede ao meu blog, e, como en calquera revista de divulgación, non o machaque cunha discusión bibliográfica previa.

    Outra vez, vólvote recomendar que leas antes de falar. Sei que é difícil, pero é un exercicio importante. Isto é un fragmento do que escribín sobre o Pindo e podes ler o resto aquí. Leva publicado aquí varios días:

    Cal é a cronoloxía desta fortificación? Non é doado sabelo. Este tipo de fortificacións deberon ser empregadas, na maior parte dos casos, de xeito moi coxuntural, e respondendo a situacións moi graves. A muralla do Pindo veunos a certificar, con todo, a presenza dun importante fenómeno cultural que non ten que ver coa conformación do feudalismo na Alta Idade Media. Coñecemos bastante ben a capacidade económica dos primeiros aristócratas e como se materializaban en pequenos, moi manexables castelos. Isto é outra cousa: responde a outro modelo de sociedade.

    http://www.manuelgago.org/blog/index.php/2011/09/12/no-corazon-do-xigante-e-iii-a-terceira-fortaleza-do-pindo/

    O gran problema deste país, máis ben, é que a investigación profesional non prestou atención a un magnífico conxunto de sitios arqueolóxicos, cheos de toxos, os pobres, cansa mucho ir a ellos. E unha das reiteradas demandas que fago neste blog é que se preste atención e se sistematice a investigación sobre estes lugares.

    O que fago nas Repúblicas de Homes Libres é crebar, conscientemente, o vello e caduco modelo de investigación académica, que só se reducía a un único formato da comunicación científica. O novo modelo bota man da sociedade, interactúa con ela, e considera o artigo de estrutura académica como unha parte máis dun proceso que se inicia moito antes, e con formatos máis diversos. Incluso non o digo só eu, senón que iso é xa parte dos requisitos para as convocatorias públicas de investigación. O que fago é exteriorizar procesos, visibilizar e socializar dúbidas, contrastar opinións en aberto, aturar tonos de discusión bordes por parte de anónimos, e, en certo xeito, construír o coñecemento “de fóra para adentro”. Como sei que te custa un pouco ler, vouche reproducir outro fragmento do mesmo artigo de antes:

    Non hai conclusións para a fortificación do Pindo e as xentes que a construíron e a habitaron. Pero despois disto imos tentar ir máis alá. Elaborar documentos formais que permitan iniciar liñas de investigación para tentar comprender unha das realidades máis enigmáticas e sorprendentes da nosa Historia.

    Ese é o proceso. Unha vez que se determina o interese dos elementos aludidos, comeza un novo proceso de construción de coñecemento que se plasmará en resultados de carácter académico e en documentos de estilo formal. Verificaranse hipóteses, e unhas se confirmarán e outras non e, en calquera dos dous casos, o coñecemento avanzará. Eu fago o proceso ao revés do habitual, pero dun xeito máis acaído para a década que estamos, incluíndo poñer o meu nome aquí diante, publicamente, canda as miñas ideas. Xa sei que iso tamén é difícil na Academia galega.

  45. Moncho Xerdiz
    23 / Setembro/ 2011

    Imos ver se deixo a miña postura clara dunha vez, porque estanse a mesturar as cousas. O meu post, tomando como escusa a cuestión do campamento, só quería chamar a atención sobre a necesidade de respetar o traballo dos arqueólogos, tanto por parte dos afecionados e diletantes, como dos propios colegas. Que isto se poña en cuestión é gravísimo, pois dame a sensación de que non se acaba de ver ás claras o límite entre a necesaria e imprescindible difusión e divulgación, e a investigación propiamente dita. O mesmo que a ninguén se lle ocurre deseñar pontes sen ser enxeñeiro, ninguén debería facer Arqueoloxía sen ser arqueólogo. Pareceme que non se entende o senso da socialización do coñecemento: aquilo que se proxecta na sociedade é o resultado da investigación, filtrado con criterios didácticos e divulgativos; non é o proceso de estudo o que se ten que difundir.

    E a propósito da cuestión dos campamentos, logo de ter consultado o artigo da Gallaecia, veño a confirmar o que só era unha intuición. Os autores preséntanse como descubridores: “El descubrimiento del yacimiento de A Granda das Xarras se produjo a través de la observación de fotografía aérea mientras que el recinto de A Recacha fue divisado en nuestra primera visita a la zona.”, e de feito, se “congratulan” de tal feito: “nos congratula poder presentar en este trabajo los yacimientos de A Granda das Xarras y A Recacha.”.
    Isto é curioso, porque o xacemento xa era coñecido dende o 2000, como se pode ver na nota ao pé nº 3, onde se fai referencia ao autor do articuliño da outra revista. O grave é que ainda que amosan que coñecen a ficha do xacemento, os autores preséntanse como descubridores. Non sei se os autores do artigo atoparon no campo algo que xa se coñecía, descubrindo a pólvora, ou se simplemente se guiaron polo que poñía nas fichas. O que é inaceptable é que se presenten como descubridores.
    Agora que vexo as datas, entendo que están totalmente lexitimados para facer uso dunha información que está en patrimonio, nun caixón, dende o ano 2000. Os datos pagados por todos e depositados nun organismo oficial están ahí para ter unha repercusión científica e social. Rectifico neste ponto.
    O que si que queda ás claras é que os autores preséntanse como descubridores de algo que non descubriron, apropiandose dunha forma ignominiosa do traballo dos demáis.

    Polo demáis simplemente animarte a seguir coa tua laboura divulgativa da arqueoloxía, que me da a sensación de que está a erguer esquecidas paixóns e a renovar un interese social que se vía ben ás claras nos 80 e que logo foi en declive. :-)
    Ah! E agardo que respetele meu pseudónimo e a miña vontade de anonimato, que é totalmente lexítima.

  46. 23 / Setembro/ 2011

    Sen problema ningún, Moncho e grazas polas túas amables palabras. Eu quero que aquí estea cómodo todo o mundo, sempre desde o respecto escrupuloso ás persoas.

    Fíxate que tamén revela unha cousa o que comentas. O feito de que a ficha de Patrimonio estea nun caixón -case literalmente- tamén é tremendo. Se a Administración tivera feito dunha vez un catálogo en liña dos bens patrimoniais todo isto estaría maís claro e funcionaría mellor. E imaxínate que ese catálogo contivera as investigacións en curso autorizadas pola DX de Patrimonio e todo iso: sería brutal.

  47. 30 / Outubro/ 2011

    Siempre tuve claro que Galicia al menos su parte oriental al igual que Asturias y Cantabria habia sufrido la acometida de uno de los ejércitos mas poderosos de la historia, el romano, en la época de su máximo esplendor, la época Augústea.
    Por razones políticas siempre se habia hablado de la legendaria belicosidad de cántabros y astures negando a los galaicos cualquier resistencia debido a un supuesto carácter pacífico poco convincente y nunca explicado a pesar del episodio de Junio Bruto y la gran confederación galaica que lo enfrentó.

    Ahora sabemos aparte de la presencia de una columna romana en Lugo por las cecas itinerantes, de otra columna que atacó la zona occidental asturleonesa y que penetró también por la provincia de Lugo.

    Colmenero tenia razón y algunos en Madrid estarán rasgándose las vestiduras. Los pilares de la historia son demasiado fuertes para ser derribados.

  48. Luis
    22 / Xaneiro/ 2012

    No último número da “Revista de Arqueología” vén un pequeno artigo de seis páxinas, con abundante material fotográfico en cor, adicado ao campamento de Moyapán.
    Este campamento foi atopado nas terras do Eo-Navia, na periferia do vello territorio galaico.
    O campamento é moi semellante aos amosados neste artigo. Un exemplo de “castra estiva”. A cata arqueolóxica confirma a presenza do foxo (0,70 ms de profundidade e 1,50 de ancho) e do terraplén (medio metro de alto e 2,70 ms de anchura) No terraplén non hai indicios de buracos, que puidesen confirmar a existencia de empalizadas. Seguramente servía de soporte para a empalizada de circunstancias, que se facía coas estacas que os propios soldados romanos levaban xunto aos seus “pila”.

    Luis Blanco Vázquez e Patricia Suárez Manjón “Moyapán. Hallazgos arqueológicos en las defensas de un campamento romano del Occidente de Asturias”. Revista de Arqueología, nº369 (xaneiro 2012) páxs. 26-33

  49. Francisco Nogueira
    27 / Decembro/ 2015

    Atopo interesante todo aquelo que aporta novos datos, ou evidencias, ou calquera outra cousa cun mínimo de consistencia. Tamén creo que hai que citar, sempre que se coñeza algunha actuación anterior.
    Hai un traballo no Boletín de Estudios Vigueses Glaucopis) sobre varias curiosas fortificacións arredor da enorme Cidade das Achas (A Caniza) que poidera (poidera, ollo) ter algún significado a respecto da chegada romana á Galicia actual. Dende logo o caso precisaría (como di o propio traballo) un estudo mais profundo, unha prospección radioeléctrica, ou excavación, para confirmar ou desmentir certa lenda popular existente sobre tal lugar arqueolóxico. No mesmo Boletín hai un segundo traballo complementario posteriormente. Todos os números son accesibles dende internet. A ver se Gago ou alguén os lee e mostra aquí a súa opinión.

  50. francisco Nogueira
    28 / Maio/ 2016

    Atopei outro lugar sospeitoso de poder ser outro posible campamento romano, cerca da raia de Portugal. Pero non me atrevo a dicilo, pois xa vexo que todo son desconfianzas e burlas sobre estes (a confirmar, dende logo) achádegos. Se Gago ten interés pode escribirme persoalmente (monea@edu.xunta.es) e lle direi onde. Inda que poidera ser que xa o coñeza alguén, ou que sexa outra cousa, pois soamente o coñezo por internet.

  51. francisco Nogueira
    29 / Maio/ 2016

    Hoxe, 29/12/2016 mándoche ( a Gago) a fotografía aérea do posible campamento romano cercán a raia seca, entre Verín e Chaves. A ver se resulta verdadeiro e sirve para mellorar o coñecemento sobre este tema en Galicia (ou na Gallaecia). Andaba buscando outra cousa pola raia e topeime con el e lembroume, aínda con mais claridade, a forma de outros atopados recentemente en diversas parte da península, en especial no norte.
    Galica é unha caixa de sorpresas… sobre todo para os galegos.

Deixa unha resposta

O teu enderezo electrónico non se publicará