República de Homes Libres: o castelo de San Marcos, os refuxios e os acochos

Last updated on 10 / Abril/ 2010

Segunda liña de muralla do Castelo de San Marcos

A primeira liña de murallas é apreciable entre a vexetación

Con chuvia e vento achegámonos ata o Castelo de San Marcos, en Ames [localización]. O Castelo de San Marcos está nunha posición espectacular. Ao fondo do val da Mahía, recluído por tres dos seus catro lados por montes e ríos que crean un gran foxo natural. A cuarta cara, a do Sur, é un horizonte aberto ata Padrón. Un dos poucos investigadores que está a traballar en Galicia na transición entre o mundo romano e medieval desde o punto de vista arqueolóxico é Álvaro Rodríguez Resino. Na súa tese Arqueología medieval en Galicia, fortificaciones y asentamientos en la zona compostelana dá conta de diferentes evidencias de aldeas, fincas e fortificacións dunha pequena área ao redor de Compostela. Entre eles, ten un amplo estudo de campo sobre o Castelo de San Marcos.

Situado moi próximo a Ames, trátase dun recinto bastante grande (2’7 hectáreas) que rodea, na tónica dos castelos tardorromanos ou altomedievais que estamos vendo ultimamente, cunha visible fortificación no alto do monte de San Marcos. As defensas teñen dúas murallas apreciables: unha moi ampla, de dous metros e medio de ancho, con acumulación de cachote, que cingue a fortaleza na área máis feble, duns 700 metros de longo, e que é similar á do Castro Lupario, á do Castro Valente, o Aloia, etc… A maiores, nesa área unha segunda muralla máis modesta, complementa a fortificación nesa ladeira. Na fotografía aérea podedes ver perfectamente as estruturas e tamén o delicado e sutil traballo de realización de pistas que as autoridades fixeron nun recinto que por lei se supón que debe ser protexido.

O interesante, ademáis, neste lugar, son dúas estruturas a maiores. Unha capela en ruínas -só se aprecia a pranta a ras de chan entre os toxos- na zona máis alta do monte, e do que hai moita memoria oral -mesmo de celebración de romarías- e, na zona de penedos máis alta, sinais de canteira sobre as penedías que suxiren o asentamento dunha torre. Estrados por todo o monte, hai unha chea de cerámica, especialmente tella, e por veces aprécianse algúns amoreamentos de pedras que suxiren estruturas.

Coma sempre, non hai ningún tipo de documentación histórica sobre este lugar encravado nun indeterminado horizonte temporal -tamén coma sempre- que non é aparentemente castrexo, senón da última romanidade ou xa altomedieval. E, coma sempre, o castelo está mirando a un lugar: a entrada da ría de Arousa, Padrón, o río Ulla. E outro factor en común que quero comezar a sinalar: a existencia dunha capela. En todos estes estraños castelos, no Lupario, no Valente ou no Aloia sempre hai unha capela no seu interior, próxima a un dos estremos. Neste caso, a diferencia dos outros, o curioso é que, pola súa ubicación, máis que controlar unha contorna (a vista é limitada por tres dos catro puntos cardinais), parece ser un último refuxio, coma o último lugar ao que se pode acceder, ao fondo do val. Curiosamente, mesmo foi iso mesmo en épocas máis recentes.

Hai unha historia abraiante: a que conta Maximino Viaño no seu libro autobiográfico Lembranzas: una vida en el campo gallego. O 19 de xullo de 1936 chegaron ás aldeas que estaban ao redor do castelo de San Marcos as noticias de que o Ferreiro de Bugallido e os de Calo viñan polas aldeas a reclutar homes, aos que tiveran escopeta e os que non con forcas e gadañas. Os homes comeron nas súas casas todo o que puideron, vestíronse para pasar os días que fixeran falta no monte e subiron, todos os homes da contorna, ao monte de San Marcos a agacharse do reclutamento. Os nenos e as mulleres víanos desde abaixo remontar as ladeiras, de aquela espidas, ata que se agacharon entre os penedos. Pero había un animal solitario perdido polo monte, o de Suso de Proupín, que como era coxo non puidera escapar andando, e andaba polas ladeiras do castelo. Alí, no antigo refuxio, volveron agocharse os homes á espera de acontecementos.