Na procura dos Lordomani (III): viquingos e aristócratas

Last updated on 8 / Xullo/ 2010

Se no post anterior da serie viamos como os labregos galegos se aliaran cos viquingos para ceibarse dun aristócrata opresor, o noso novo post vai rastrear as relacións entre nobres e viquingos en Galicia alí onde atopamos referencias. Coma no anterior, non é doado acceder ás voces dos nobres: coidaron bastante menos o seu patrimonio documental que os cregos.

Coma sempre, presento aquí un resumo da investigación nas fontes, procurando ser fiable nos datos pero tamén atender ao principio da divulgación, que é, en primeira instancia, manter o ritmo e o fío argumental e pensar, sobre todo, no lector. Na futura publicación -de a cabalo entre a divulgación, a ficción e a investigación- que estou a preparar e que se derivará deste fío de posts da Repúblicas de Homes Libres traballaremos algo máis, nos apéndices, moitos dos detalles e decisións sobre a interpretación dos textos. O que vedes aquí, xa que logo, é un texto moi orientado á miña narrativa persoal sobre a cuestión; calquera outra persoa pode ver matices e lecturas diferentes á miña nas fontes orixinais; neste texto hai moito de traballo e visión persoal sobre o asunto e, xa que logo, de creación. Agora ben, como veredes no anexo documental, non me invento nada, só o enfoco e explico desde a miña posición que é, conscientemente, máis xornalística que historiadora.

Como inimigos ou aliados, as ducias de textos que levo lido dan a entender unha cousa: houbo unha presenza viquinga bastante constante no país. Con independencia das vagas puntuais e masivas que contan as crónicas, todo indica que posiblemente greis de normandos ficaron por Galicia como soldados de fortuna, bandoleiros ou noutras actividades. Hai unha frase do bispo compostelán Cresconio -un dos bispos guerreiros que tomaron cargo da sede do Apóstolo de acabalo entre os milenios, e que organizou un gran exército para expulsar a Ulf o Galego- que parece evidente: Cresconio fala na Historia Compostelana que toma medidas para expulsar aos invasores “de raíz”. É dicir, completamente. A diferencia da Igrexa, que saibamos, os nobres non dubidaron en botar man dos normandos para aproveitarse da súa bravura guerreira.

Hoxe imos contar aquí dúas escuras historias sobre nobres galegos e guerreiros normandos:

I. A bubela da morte de Sigurd

A nosa primeira historia ten que ver co rei de Noruega Sigurd Jorsalafar, o organizador da maior expedición viquinga a Terra Santa. En outono de 1108, tras pasar o inverno anterior hospedados na corte de Henrique I o Bastardo en Inglaterra, chegan a Galicia, onde pensaban facerse ricos a base do saqueo.

Eis o verso:

O monarca do pobo que fixo
mover tantas riquezas na terra,
na Terra de Santiago se asentou
para pasar o seguinte inverno.

E aquí chega a nosa historia. Imos avanzar a través dos versos da saga:

Eu escoitei que o xefe do exército castigou
ao insolente conde polo seu débil carácter.
O sangue do mal caudillo
deulla a beber á bubela.

Os vikingos pactaron cun conde o establecemento dun mercado de provisións para a flota. Pero o conde, debido á febleza das terras, non puido manter o mercado ata máis alá do Nadal, e os viquingos atacaron o seu castelo, moi mal defendido, tomaron vituallas e continuaron camiño. Antes, mataron ao conde. O verso da bubela é enigmático, pero aparece no texto orixinal en noruego. ¿Sería un animal emblemático de Sigurd? O poema do vate alude ao ritual pagán do sacrificio trala batalla. O conde galego non só ficaría morto, senón tamén sacrificado e o seu sangue entregado como tributo aos apoios sobrenaturais de Sigurd. Por certo, sempre me chamou a atención que a bubela, no Barbanza, adoita ser un paxaro de mal agoiro. E chamoume a atención porque en certo xeito contrasta coa súa fermosura (aínda que o seu cheiro bote para atrás).

Tras aprovisionarse, os normandos continuarían camiño cara o sur da Península e protagonizarían moitas aventuras, mesmo o famoso episodio da cova de Formentera.

II. Vikingos e Vascos nos Castelos de Rupis e Labio

A historia máis fascinante que imos contar hoxe, e que moi poucos coñecen, acontece no rural do Concello de Lugo. Eu non creo no historiador de salón: é preciso viaxar aos sitios para comprendelos. Para entender as relacións de poder, as distancias, as facilidades e durezas hai que camiñar in situ o escenario dos feitos. Posteriormente, por suposto, no despacho, deben aplicarse as técnicas históricas necesarias. Pero hai que procurar o escenario, mesmo entrevistar ás fontes. Si, en Historia. Hai que preguntar polas cousas, aínda que pasaran hai mil anos. Ás veces pode funcionar.

Fotos: Sole

Imos á historia. Hai unha parroquia no concello de Lugo moi afectada polo despoboamento, Labio, con espesos bosques nos que sobrancean algunhas aldeas moi, moi vellas. A igrexa parroquial, que debeu caer nalgún momento, nunca chegou a erguerse de novo de todo, e conserva a antiga fachada coma un adro. Alí sucederon feitos tremendos hai mil anos. No horizonte do cambio de milenio, o Reino de Galicia, Asturias e León estaba sumido nunha guerra civil pola loita dos territorios de Castela. Non é doado explicar a cuestión en termos de política, pero varios aristócratas galegos erguéronse contra o Rei Bermudo III. Foi un levantamento complexo, duro e con consecuencias inagardadas. Nun documento no que doa o Castro Lapio ao bispo de Lugo, no ano de 1032, o rei mesmo explica os feitos. O Conde Suero Gundemariz e outros cómplices erguéranse contra el e fortificáronse nos altos, nos montes e outeiros. Bermudo acudiu cun exército e refuxiouse na cidade de Lugo, desde a que presentou combates; na comarca do arredor os montes estaban tomado polos rebeldes, que fortificaran rochas e penedos. Á fin o Rei puido vencer aos sublevados. Obrigounos, di o documento, “qui fuerant in superbia fabricatos ad terram redigere“, é dicir, que dos altos nos que construíran as fortalezas volveran a vivir nas chairas.

Entre estes castelos había un: o de Labio, que se mantivo en pé e que debía pertencer de sempre ao rei. Administrábao o titular do Condado Flamoso, un tal Veremundo Vegilaz, pero non era a única fortaleza do territorio do Castrum Lapium. Naquelas terras sucederon feitos tremendos como consecuencia da revolta. Un grupo de vascos -non sabemos como chegaron aí, pero posiblemente fora unha cuadrilla enviada polos aliados navarros de Bermudo III- acuarteláranse nun castelo próximo, sostido nunha grande pena, nun lugar que o rei chama “Alpes Rupis“, é dicir, no monte Rupis. A crónica narra que os vascos cometían asasinatos, roubos e tiñan toda a terra devastadas. Un dos condes rebeldes ao rei Bermudo III, Rodrigo Romániz, escoitou aos monxes, abades e xentes de Labio que solicitaron auxilio. Nalgún momento entre o ano 1028 e 1033 o conde, os seus cabaleiros e -aquí vén o noso- unha Gens Leodomanorum (Grupo de Normandos, Clan de Normandos), atacaron ese castelo roqueiro ubicado no Monte Rupis. Os normandos debían ser mercenarios ao servizo do rebelde Rodrigo Romániz, aínda que non sabemos os termos da alianza. A súa presenza coincide no tempo coa expedición viquinga de Ulf o Galego, que permaneceu durante varios anos -non sabemos se tres ou dez- saqueando Galicia de oeste a leste (chegou ata os Alpes Eccebrarium, din as crónicas, é dicir, ao Cebreiro). Ao mellor o propio Ulf comandaba a ese clan.

O recordo dos vascos debía ser duro: o conde queimou, arrasou, desfixo o penedo para que non quedara nada del. No documento real, ademáis, Bermudo III pide ao bispado de Lugo expresamente que levante naquela ruina de fortaleza unha igrexa dedicada a Santa María e realice a consagración deste lugar. Parece que está esconxurando algo. O Alpis Rupis, di expresamente o Rei, non pode volver ser fortificado. No documento, o rei realiza tamén a doazón expresa do Castro Labio, unha fortaleza un tanto misteriosa. Bermudo alude a ela como un “lugar santo”, e parece santo á antiga, antiquísima usanza. Labio é o centro dese pequeno mundo do Condado Flamoso. No seu “giro“, ao redor del, di o documento, están numerosas aldeas, das que o Castro Labio parece ser límite. Se cadra tamén por algunha cousa que non sabemos, os feitos sucedidos na área de Labio deberon ser moi graves: a teima en santificar, en desmontar o lugar, repítese continuamente no documento. Hai que evitar, di o rei, que calquera “barbaro temerario” desexe posuila; hai que facelo non só fisicamente, destruíndo as súas defensas, senón consagrando e santificando o lugar, ou sexa, esconxurándoo.

¿Poderiamos reconstruír esta topografía bélica mil anos despois? Interesábame enormemente por dous motivos: o primeiro, coñecer o lugar dos feitos. Labio e o Monte Rupis é o lugar máis tanxible do Reino de Galicia no que sabemos que operou un grupo de mercenarios viquingos. O segundo, conseguir datos clave para a nosa aventura cultural: coñecer castelos de finais do século X e principios do XI. Ter un modelo arqueolóxico, unha referencia clara e exacta dunha fortificación adscrita a unha época concreta, a partir do cal poder interpretar outras fortalezas das moitas que levamos mirado.

Comezamos polo Castro Labio. Tiña localizado dous topónimos Monte Castelo na parroquia. ¿Estaría trabucada a cartografía?

Ao carón da igrexa, unha vella sinaloume con precisión o Monte do Castelo.

-Máis enriba, máis enriba, detrás daquela lomba.

Seguimos por pistas, deixando atrás os lagos de Teixeira. Subimos montes ata que o vemos.

O Castelo de Labio erguíase claramente nunha mota sobre o terreo, no punto máis alto de toda a contorna. Ao lonxe, distinguíanse Lugo e as murallas. Este é o Loco Santo, o Lugar Santo do que falaba o Rei [localización], o castelo do Condado Flamoso. Hoxe en día hai numerosa tella, na que se mestura a dunha caseta forestal que xa non existe coa tella medieval, moi abundante. Polas pedras hai numerosas marcas de asentamento, pero nunha delas podemos observar unha pía duns 40 centímetros acompañada de dúas grandes cazoletas en liña.

Desde o castelo estendíase un chan ermo, con grupos de penedos dispersos. Botámoslle unha ollada a aqueles aos que puidemos chegar. Nun deles aparece unha gran pía traballada no borde dunha pedra rebaixada.

Así que este era o lugar santo do rei. Pero, ¿sería o lugar atacado polos vikingos? Baixamos a Rubiás, ao carón do outro Monte Castelo marcado na toponimia (próximo, por certo, a un Montecelo, que xunto cunha referencia no documento, evidencia a existencia dun mosteiro acó). Non é doado distinguilo: todo é bosque. Unha muller nos dá a clave.

-O monte Castelo era onde había unha pena, unha pena moi grande. Abrírona para traer a pedra para as casas da aldea.

Alucinei. A fonte, mil anos despois, contestábame o mesmo do documento: a prominente pena que definía o lugar no que estaba o castelo seguía sendo a clave para identificar o lugar, o Alpes Rupis, é dicir, o monte de Rubiás. Alá nos fumos. Non hai camiño para chegar alí. Hai que seguir un cortalumes e despois subir unha ladeira chea de silveiras, toxos e fentos. Pero de súpeto, sabes que estás no lugar [localización]. Hai un chan. Hai un promontorio, mesmo se distingue unha plataforma que parece rodear de xeito regular o recinto, definido sobre todo polos grandes penedos que enriba fan unha plataforma. E hai o que queda dunha pena, fendida polos canteiros. Sole avisa desde atrás: “Hai tella vella”. Así que aquí estaba o lugar maldito, desde o que os vascos mataron, cometeron secuestros e roubaron.

Imaxínome isto fumegante, co cheiro doce do sangue, despois da batalla, co mesmo silencio que hai agora. Aquí enfronte, apenas a vinte metros, a un grupo de nobres galegos e unha grei de normandos ven arder as madeiras dos muros desta pequena mota medieval. Atrás nosa, entre os piñeiros, penduran os corpos aforcados dalgúns dos malfeitores. O Conde Rodrigo olla para outro lado, marchando monte abaixo cos seus baróns, cando os pagáns nórdicos fan axeonllarse a tres ladróns maniatados, aínda vivos, e con dous golpes precisos e rituais, escachan o seu cráneo mentres chaman á Bubela da Morte para que veña cobrarse a súa presa.

Ao volvermos, chégome onde a vella que nos indicou tan ben como chegar a este lugar sen camiños, maldito para a eternidade, aínda que ela non o sabe. Lembro o que me ensinaron uns bos amigos: hai que devolver o que te dan, hai que coller o que eles saben e devolverllo co que ti sabes. Cóntolle esta historia, para que lla repita ao neto adolescente en canto chegue á casa, e prender outra vez a memoria de hai mil anos en Labio. A cara dela, Sole fotografiouna, é de abraio, de sorprenderse co que lle están a revelar. Nunca sospeitou que tal cousa pasara ao carón da súa casa.

E o que nos quedará sen saber para sempre.

Da localización destas dúas fortalezas puidemos extraer algunhas boas pistas arqueolóxicas. Ambas as dúas, con independencia dos traballos de cantería posteriores que nelas se deberon facer -no castelo de Rubiás foron intensísimos- eran extraordinariamente parecidas. Pequenas motas roqueiras con plataformas superiores, con traballos de levantamento terreo dalgunhas zonas para mellorar a fortificación. En superficie, localízanse múltiples anacos de tella, pero non aparecen masas de cachote. Eran fortificacións construídas, na súa maioría, seguramente con madeira, como era normal noutros puntos da Europa atlántica nese período. Pero hai unha diferencia lóxica. O Castelo de Labio é unha fortificación en altura, lonxe de todo e, á súa vez, no medio de todo, dividindo parroquias e lugares. É o Lugar Santo refirido polo rei. Pero o castelo dos bandidos vascos está no medio do val, ao estilo das fortificacións baixomedievais. Está onde lle resulta máis cómodo para os fins delitivas dos seus habitantes.

ANEXOS DOCUMENTAIS

Saga of Sigurd the Crusader and His Brothers Eystein and Olaf

4. OF KING SIGURD’S JOURNEY.

In spring King Sigurd and his fleet sailed westward to Valland (A.D. 1108), and in autumn came to Galicia, where he stayed the second winter (A.D. 1109). So says Einar Skulason: —

“Our king, whose land so wide
No kingdom stands beside,
In Jacob’s land next winter spent,
On holy things intent;
And I have heard the royal youth
Cut off an earl who swerved from truth.
Our brave king will endure no ill, —
The hawks with him will get their fill.”

Outra versión no orixinal noruego que difire un pouco:

Folkekongen som rådde
for rike gjævest på jorden,
i Jakobsland sitt tilhold
tok så neste vinter.
jeg hørte at hærkongen straffet
svikferd fra frekke jarlen.
blod den raske høvding
hærfuglen gav å drikke.

It went thus: — The earl who ruled over the land made an agreement with King Sigurd, that he should provide King Sigurd and his men a market at which they could purchase victuals all the winter; but this he did not fulfil longer than to about Yule. It began then to be difficult to get food and necessaries, for it is a poor barren land. Then King Sigurd with a great body of men went against a castle which belonged to the earl; and the earl fled from it, having but few people. King Sigurd took there a great deal of victuals and of other booty, which he put on board
of his ships, and then made ready and proceeded westward to Spain.

Documento do Castro Labio

Nota importante: Non controlo moito de latín medieval, así que agradecerei enormemente calquera corrección sobre a miña interpretación do texto.