Repúblicas de Homes Libres: A sorpresa que gardaba San Tirso de Portocelo

Last updated on 17 / Maio/ 2011

As ruínas de San Tirso coa illa de Ansarón ao fondo

Hai un tempo falamos dun interesante lugar na Mariña luguesa: San Tirso de Portocelo. Podes refrescar a memoria aquí. E lembra que tamén tes a Banda Sonora das Repúblicas en Spotify para ambientarte.

San Tirso de Portocelo foi fundado por Rodrigo, un diácono de Coímbra que fuxiu da cidade cando a invasión musulmana. Sabemos del e da fundación de tres mosteiros moi próximos por un documento do ano 787: nel Rodrigo asina o seu testamento e por el sabemos da existencia destes mosteiros dúplices: San Tirso de Portocelo, Celeiro e Sumoas. De aquela, xa vin grazas a unha galería de Manuel Miranda, o chamativo do lugar. Observábase un edificio, unha capela do século XVII, en ruínas, nunha punta sobre o mar. O lugar chamoume a atención e quixen ir velo. Fiquei sorprendido.

O lugar é un auténtico mundo mítico en si mesmo. Quen non coñeza a fermosísima ría e porto de Portocelo en Xove, o esteiro dun río serpeante que atopa un refuxio agachado antes de abrir o mar no que hoxe hai un maino desembarcadoiro, ten que ir aló para ir velo. Pero había algo estraño nisto. O mosteiro, no canto de estar cabo das áreas máis dondas e a proximidade do porto (do que partía un antiquísimo camiño xa de aquela, mencionado no documento), que é o que lle correspondería, está afastado da poboación actual, na zona máis agreste que leva ata o cabo. Alí están as ruínas da ermida actual, erguida sobre unha edifición anterior que foi continuamente reaproveitada. Desde columnas, que se ven integradas nos muros que refixeron o espazo, ata a tella e o tipo de pedras que compoñen o paramento dos muros destas ruínas.

Fuste de columna reaproveitado.

A illa da Barca de Pedra por diante de San Tirso

O lugar é tremendamente evocador, por moitos motivos. Aquí refuxiáronse fuxidos dunha invasión, pero este espazo monástico está hoxe totalmente integrado nas máis fermosas tradicións do país. Hai unha barca de pedra, mergullada, nun illote próximo, xa que a tradición indica que Santo Tirso chegou polo mar (se cadra coma o propio Rodrigo). E aló enfronte, outro illote evocador chamado Ansarón. Ansarón era o fogar dun conde que viña, segundo a lenda, á misa a Santo Tirso. Hoxe é unha evocadora illa batida polos ventos e os vendavais.

Pero iso non é o que me fascinou. Cando chegamos ao recinto da ermida mirámonos estrañados. Pero iso non é unha muralla? Había un gran parapeto que afastaba a península na que estaba a ermida do resto do recinto. E de súpeto, aínda que medio destruído polas obras da estrada que fixeron para chegar alí un foxo enorme, moi grande, potenciando a barreira entre un espazo e outro. O foxo tiña unha profundidade impactante, moi superior á media das que nos chegaron da Idade do Ferro. Tede en conta que os procesos de sedimentación moitas veces van tapando estes lugares. Aquí non, aquí o foxo parecía ter sido potenciado, ampliado e ensanchado.

-Pero isto é un castro! – dixemos.

O foxo ábrese entre as dúas furnas para formar un parapeto que fortifica a península anexa ao mosteiro.

Un rápido percorrido levounos de sorpresa. O mosteiro de San Tirso de Portocelo non só estaba no interior dun castro costeiro, senón que este castro mesmo tomaba unha estrutura ben curiosa. Seguimos o proceso do foxo e observamos como se desprazaba e formaba un parapeto exterior para protexer unha península inmediata, situada inmediatamente ao norte da do castro. É dicir, a fortificación comprendía varias penínsulas pequenas -algo que logo vin acontecer tamén nalgún outro castro da Mariña-. O resultado, na fotografía aérea do ano 1956, é un documento gráfico sensacional para a arqueoloxía altomedieval de Galicia:

As frechas marcan a liña de parapetos defensivos da Idade do Ferro, posiblemente reforzados en época altomedieval polos monxes de Portocelo.

Aí no interior vedes a ermida de San Tirso de Portocelo, construída sobre as ruínas do mosteiro altomedieval anterior, que estimo que estaban concentradas na zona oeste do castro. Pero o mosteiro nace no interior dun castro -e sospeito- non só non elimina as súas defensas, senón que as aproveita ou mesmo potencia. O mosteiro aproveita, como noutros países do mundo celta -perdón, atlántico-, as antigas fortificacións; pola historia irlandesa, sabemos moitas veces que son señores locais os que ceden estas fortalezas para a imprantación das comunidades monásticas, como ocorre en Kells ou na illa de Iona (escocesa, neste caso, pero con claros vínculos coas comunidades monásticas irlandesas), máis ou menos no mesmo tempo no que Rodrigo funda (ou refunda) San Tirso de Portocelo, ou que son os propios monxes quen fortifican/refortifican o espazo. Se, desde o principio das Repúblicas de Homes Libres falabamos da vinculación entre infraestruturas defensivas e mosteiros en Galicia, aquí vemos un exemplo tremendo: un mosteiro que en si mesmo é unha fortaleza; e hai un factor tamén importante aquí. Está ubicado nunha fortaleza, cando menos desde case un século antes dos ataques dos Lordomani, no século VIII. Reparen niso. E pensen neste mosteiro, defendido por monxas e monxes canda unha guarnición, nunha fortaleza mil anos anterior.

Só vos digo unha cousa. Se en Irlanda tivesen este mosteiro ubicado no interior dun castro, coas espectaculares defensas aínda en relativamente bo estado (a diferencia de moitos dos mosteiros irlandeses, que viron desaparecer os parapetos coa expansión das vilas), este sería o típico sitio que aparecería en todos os documentais e películas, un orgullo nacional. Unha fermosura histórica, pero tamén paisaxística. Aquí, ao noso San Tirso, non o coñece nin a súa nai. Vaian por alá, crucen o foxo, pérdanse nas ruínas, salten dentro do cemiterio sen porta (si, digo ben) e busquen ao conde cando a Illa de Ansarón emerxe da brétema. E cónteno. Fai falta que contemos.