Cando as lendas se volven realidade: o Bispo Santo e o refuxio de San Martiño

Last updated on 24 / Febreiro/ 2011

Lembra que podes escoitar a BSO das Repúblicas de Homes Libres en Spotify

Nesta xeira emocionante que son as Repúblicas de Homes Libres hai momentos nos que a fantasía e as lendas contactan; o encontro vai máis alá dun breve roce e entran nun territorio no que as dúas sombras, a da realidade e non só a da ficción, senón a da maxia, entremestúranse. Iso pasou na Mariña e así volo vou contar. Cando marchamos daquel monte do que vos falarei neste post, tiña no corpo unha sensación estraña, como se por min pasara un aire destes dos que falaban os nosos vellos; como se nalgún momento, a sensación de tocar, dun xeito insospeitado, unha lenda mítica do noso país, provocase unha nova percepción do mundo, ao traspasar unha barreira invisible. Non era nada metafísico, estilo Paulo Coelho, por suposto. Refírome a que de algún xeito, saín do monte de xeito distinto ao que entrei. Agora me explico.

Unha parroquia da vila de Foz acolleu unha das catedrais máis antigas da Península Ibérica: San Martiño de Mondoñedo. Refuxiado tras o monte da Lebre, velaí segue a fermosa e pequena catedral románica, unha xoia da arte medieval galega, nun altiño prominente nun pequeno val. Antes de mudarse para Vallibria, para a actual Mondoñedo, este lugar foi habitado durante séculos, protagonista central da nosa historia altomedieval. Aquí pénsase que estivo o Mosteiro Máximo, a residencia do enigmático bispo bretón Maeloc, líder dos britóns escapados das Illas Británicas tralos ataques bárbaros. E aquí fóronse sucedendo bispos que continuaron esta tradición.

En Foz hai unha lenda que se continúa a vivir con moitísima intensidade, e que conmemora un feito ocorrido na remota Alta Idade Media: o afundimento sobrenatural dunha escadra normanda ás portas do mar de Foz. O protagonista foi San Gonzalo, o Bispo Santo. Gonzalo é destes bispos cunha santidade non recoñecida pola Igrexa Católica, cunha santidade, digamos, por aclamación popular, e cunha identidade neboenta. Xoán Ramón Fernández Pacios, autor de San Gonzalo, bispo mindoniense, a monografía máis ampla sobre esta figura de a cabalo entre a lenda e a Historia, demostrou a identidade, mesmo a época, na que viviu San Gonzalo. Este bispo foi en realidade Gonzalo Froilaz, que mantivo a prelatura de San Martiño de Mondoñedo entre o ano 1070 e o ano 1108. A Gonzalo debeulle tocar unha das últimas expedicións vikingas.

A lenda que se conta de xeración en xeración no concello de Foz narra como aconteceu isto; ten moitas pequenas variantes pero os detalles esenciais son estes:

Un día apareceu en Foz unha enorme escuadra de naves normandas. Os habitantes iniciaron unha procesión co bispo Gonzalo subindo aos montes por fronte de Foz. Algunhas variantes da lenda falan de como os habitantes de Foz refuxiábanse na montaña, no Pico da Lebre. O bispo Gonzalo, que xa era un home moi vello, comezou a rezar. Comezou a pregar, e o vento empezouse a erguer. Gonzalo pregou e pregou e desencadeouse unha tempestade, un trebón enorme, e os barcos vikingos comezaron a naufragar. Da multitude de drakkar e snekkjas que atacaron a costa, só ficaron tres. Nese momento, o bispo parou. “Que volvan para contalo aos seus”, dixo o bispo.

Desde aquela, os habitantes da comarca viron no bispo un auténtico santo. Fundouse unha capela -próxima a dúas fonte de cultos pagás- e aínda hoxendía faise unha romaría de gran vida ao bispo. A pervivencia da lenda do bispo que fai a druidada de invocar ao Océano contra os invasores do país continúa a ser moi intensa en Foz. Sóubeno este venres, cando na Casa da Cultura de Foz lles contei isto aos asistentes á conferencia que impartín sobre as Repúblicas. Cando proxectei a imaxe da catedral de San Martiño, o silencio cortábase cun coitelo.

A pregunta. Que hai de verdade na lenda? Sempre me intrigaron dúas cousas desta historia: o feito de que parece ser unha tradición popular, á que a Igrexa se suma, pero que chega de máis alá. E o feito de que é unha tradición tan forte que hoxendía segue estando tremendamente viva. Por que? Que había detrás dela?

Os seguidores das Repúblicas de Homes Libres lembrarán cando publicamos unha das hipóteses centrais da nosa historia: a dunha vinculación clara entre os mosteiros altomedievais e uns castelos situados no monte máis alto e máis próximo ao cenobio; uns castelos que non figuran na documentación pero están aí, nunha relación máis que evidente.

Manuel Miranda, un incansable protector e defensor do patrimonio da costa luguesa, e membro de Mariña Patrimonio, leu aquel post e ficou cismando, relacionando o que eu contaba para outras zonas de Galicia co moito que coñece das terras e costas da Mariña. E lembrou Foz. E o Bispo Santo. E o mosteiro de San Martiño de Mondoñedo, e o Pico da Lebre, ubicado xusto enriba do mosteiro. Non o dubidou. Colleu o coche e marchou ata aquel pico. Pouco despois chegábame a ligazón a unha galería de Picasa onde colocara unhas fotografías. Vin as fotos en apenas un minuto, deume unha volta o corazón e escribinlle ao momento. Respondinlle: “Manuel, vou alá en canto poida”.

Aló chegamos o outro día, unha semana antes da nosa conferencia das Repúblicas en Foz. Subimos ao Pico da Lebre. Pola ladeira que camiñabamos non percibía nada. “Uf”, pensei, “demasiado bonito para ser certo”. Camiñamos polo cumio. De súpeto vin unha alteración no terreo.

“Gago, pensa ben”, dixen para min. Seguín a liña cos ollos. Baixei a tombos por un terraplén cheo de toxos ata chegar a unha curiosa estrutura. Unha especie de muralla delimitada por dúas gabias aparecía na parte máis encostada e máis inaccesible do recinto. ¿Estaría a outra parte, a parte pola que entramos, máis machacada polas obras forestais? Ensarillado no medio de xestas e toxos fun seguindo aquela estrutura. E de súpeto pegou a curva.

A estrutura pegou a curva e comezou a rodear o pico da Lebre, aínda que esmorecía e ía desaparecendo baixo a terra conforme nos aproximabamos á zona máis habitual de traballos forestais. Mentres, Manuel e Xurxo revisaban a outra banda do curuto. Eu tamén cheguei por aló. Si, por aló beireaba, e complementábase cun muro pétreo moi esmorecido e algunha estrutura térrea máis. Non só iso: eu pasara por riba dela, inicialmente, e non a recoñecera. Deume a risa. Pero tamén algo de emoción. Fiquei só, aló, nas gabias. Por suposto que recoñecía estas estruturas na memoria: son moi frecuentes nos hábitats altomedievais das Illas Británicas. Estes ditchs que delimitan asentamentos e fortalezas, moitas veces construídas en madeira. Estaba buscando un castro da Idade do Ferro, coa súa monumentalidade. Pero isto era outra cousa. Mesmo unha cousa que parecía proceder unha tradición defensiva non galega. Non sei se me explico.

A nosa arqueoloxía precisa ampliar os ollos, aprender a descifrar na paisaxe hábitats e espazos que nunca escavamos, e por iso non sabemos ver. Non podemos procurar castros, cando pensamos en refuxios da Alta Idade Media. Un castro é un hábitat dotado de monumentalidade, pensado para perdurar varios centos de anos, para marcar un fito nun territorio, para demostrar forza e poder. Estes refuxios son outra cousa. Nas Illas Británicas están moito máis habituados a abrir este tipo de xacementos e saben velos con máis facilidade. Nós aínda estamos aprendendo.

Camiño polo alto do Pico da Lebre, forzando os ollos para apreciar o efímero traballo duns homes hai, posiblemente, máis de mil anos. Un refuxio feito con rapidez, asentado con gabias que fan as sortes de foxos. Buscamos, procuramos, as pegadas do medo na terra. Se cadra o refuxio ao que se dirixía, nas primeiras versións da lenda, o bispo Gonzalo coa súa grei de Foz e Mondoñedo a gardarse dos piratas. Deume un calafrío. Onte, ao ler o traballo de Xoán Ramón Fernández Pacios, un documento de principios do XVIII transcrito por este historiador confirmou a existencia dun sitio arqueolóxico aló. O lugar coñecíase no século XVIII como Castro dos Mouros, pero curiosamente esa referencia oral perdeuse hoxe na tradición. Por sorte, e ao revés do habitual, aló aínda existen probas físicas. O Pico da Lebre a min non me parece exactamente un castro. O patrón da muralla é totalmente diferente aos castros que coñezo da Mariña (tanto in situ como en investigacións), e si me encaixa nun momento máis serodio, máis coxuntural, máis temeroso, máis efémero.

Cando marchei do Pico da Lebre mirei para atrás. Tentei ver o mar cos ollos de Gonzalo Froilaz, este combativo bispo, da estirpe dos Traba, inimigo de Xelmírez. Imaxinei un trebón, neste día luminoso, e a ducias de embarcacións normandas afundirse con enormes ondas que chegan desde o mar. Neses momentos, estaba tremendamente próximo a esa lenda fantástica; de algún xeito estaba dentro dela; onde estaba, sobre estas pedras, aqueles homes de hai mil anos tamén deberon estar, observando esa escadra terrible fondeada no esteiro de Foz. E a pel púxoseme de galiña, ao aproximarnos ao que outros esculcadores do pasado teñen feito antes: seguir o sinuoso e equívoco camiño da lenda para atopar a verdade da Historia. Non sei se o fixemos. Mentres non aparezan outros restos, non podemos estar seguros de que este era un ancestral refuxio de San Martiño de Mondoñedo, e se cadra antes do mosteiro Máximo dos bretóns, aínda que si podemos afirmar que nas proximidades da ermida do Bispo Santo atópase unha fortificación con estruturas non adscribibles claramente ao mundo castrexo. Pero ese estraño bispo obrou en min algo novo, un pequeno chanzo: aprender a ver máis aló.

E saben unha cousa? Non sería a única ocasión na que o Bispo Santo de San Martiño de Mondoñedo se enfrontaría aos normandos. Pero esa outra é menos, menos coñecida, aínda que igual de fascinante.

Pero esa xa é historia de outro día.