O Castro Valente e os Castelos Baleiros

Last updated on 27 / Novembro/ 2012

Buscando no interior de Castro Valente

Hai unha semana e media, Xosé Ramón Angueira, lector de Capítulo 0, pasábame unha ligazón a un PDF dunha catalogación arqueolóxica pretérita de Padrón que figura no PXOM da vila. Na última páxina da catalogación, algo chamou a miña atención: un lugar chamado Castro Valente. Non era só o nome, senón os datos que se ofrecían na carta. No alto dun monte próximo a Herbón, unha muralla de pedra de quilómetro e medio pechaba un recinto dunhas dez hectáreas, pero non se sabía moi ben a que época histórica correspondía: un dilatado abano histórico que podía ir da época castrexa, romana ou medieval. ¿Quilómetro e medio de muralla de pedra, dixen?¿Que protexen 10 hectáreas de terreo no alto dun monte? Lembremos que o castro considerado máis grande da Galicia actual, San Cibrán de Lás, en San Amaro, Ourense, ten unhas dimensións similares. Pero a Castro Valente non o coñecía ninguén.

Non tardamos nada en achegarnos ata este lugar. Cando subes ata alí desde Pontecesures, o primeiro que sorprende é a enorme mole montañosa que acada os 400 metros de altura, distante de calquera núcleo habitado. Chegar andado desde a aldea máis próxima, o Confurco, pode levar uns corenta ou corenta e cinco minutos. O castro está situado no cumio dunha considerábel montaña que forma un meandro do Ulla, alí onde remata a parroquia de Herbón e o Ulla tórnase agresivo e encáñase antes de saír, máis tarde, aos suaves campos de Vedra; a súa superficie é fría, varrida dos ventos, húmida, pero sínteste no medio dunha encrucillada visual. A última hora do serán brilla o Ulla, ves como conflúe co Sar, como o camiño de prata desemboca a ría de Arousa; ves a sombra de Sálvora e o Grove, a entrada do Océano. Se das a volta, decátaste que estás á altura do Pico Sacro, ábrese o val de Vedra e a Ulla ata o paso de San Xoán da Cova. Non sabemos quen fixo isto, pero sabemos que a orografía do lugar á moi especial e privilexiada, confluencia da terra e do mar, hábitat do río e da montaña solitaria, lugar de encontro ou de límite dos diferentes pobos que habitaron a Gallaecia antes da invasión romana, segundo os detallou Plinio.

Muralla NW

Estamos na cimeira do Castro Valente. Malia a salvaxe destrución cometida pola construción dos cortalumes e as pistas forestais e a espesa capa de toxo que xa vai medrando despois do incendio do 2007, quedas pasmado cando ves esa gran muralla de pedra, de máis de dous metros e medio de espesor, rodea e cingue ata onde a perdes coa vista estes chans do cumio. É unha vasta extensión en lixeiro descenso cara o suroeste coa sobria paisaxe típica do alto das serras galegas: tres outeiros pedregosos, brañas, mananciais que crean regatos que logo baixan pola montaña, herba, toxo, árbores deitadas polo vento. E nada máis, en apariencia.

Agás en determinadas áreas próximas á muralla, non se aprecian outras estruturas que esta muralla que cingue unha superficie lunar. Raro: habitualmente nos castros de montaña é doado apreciar restos de construcións. Pero aquí non sabemos que defende exactamente esta enorme cerca. Vaiseche quedando cara de parvo. Unha ollada máis detida permitiunos apreciar algunha actividade humana, moi lene, sobre superficie lunar. Entre os outeiros pedregosos e a muralla oriental uns muretes parecen pechar as brañas, con finalidade imprecisa, pode que agrícola. Na primeira visita, a penas nos deu tempo a chegar ao alto do monte e saudar a Xosé Ramón, que entrara pola banda sur. O vento comezara a zoar como tolo alí arriba, e había previsión de temporal. Baixamos con múltiples interrogantes, coméndonos a cabeza co lugar toda a semana.

Excursionistas na Curota, Pobra do Caramiñal, con Valle Inclán, nos anos 20. Foto: Museo Valle-Inclán

Debullando nos arquivos

Decidín comezar a investigar a ver que nos contaban os papeis. Descubro que o castro estivo de moda nos anos 10 do pasado século, e debeu ser tema común en moitas conversacións eruditas da época, nun momento no que comezou a interrogación científica, a exploración en campo do noso pasado e o excursionismo ilustrado a lugares emblemáticos do noso patrimonio arqueolóxico. A xulgar pola documentación -escasa- que atopei sobre o lugar, deume a risa: os nosos ilustres antecesores en facerse preguntas sobre o lugar viviran a mesma sensación que nós: o asombro, a estrañeza, a sorpresa, o non entender, tan estraño é este lugar. Na cultura cibernética, diriamos que o lugar é un WTF, un what the fuck…!. A primeira referencia que atopei foi do docto coengo da Catedral de Santiago, López Ferreiro que, na súa monumental historia do arcebispado [ler orixinal en PDF], tenta explicar este “formidable” castro deste xeito:

No sabemos si sería un campamento romano o un lugar de refugio para los Irienses en caso de apuro.

O non saber será tónica de todos os textos que atopemos. O historiador Manuel Murguía debeu pasar aquí enriba, sufrindo ventos e soles, algunhas horas. A Murguía, na súa Historia de Galicia [ler orixinal en PDF], sorpréndelle a muralla, que segue a sobresair no recinto “harto maltratado por el tiempo” xa a principios de século. Pero Murguía danos unha clave dalgo que non apreciaramos na nosa primeira visita: os torreóns. Segundo o historiador, na muralla de pedra ábrense varias portas, algunha delas máis solemne e cada pouco sobresaen do muro cubos, torreóns:

“(…) Los cuadrados se encuentran todos en la parte más notable de la edificación y los redondos en la que parece más antigua”.

Recoñezo que sentín unha emoción particular ao ler isto. ¿Sería un excesivo entusiasmo visual de Murguía? Non. Leo unha crónica dunha visita que fixo Jesús C. Rodríguez en 1913 a Castro Valente, publicada en El Barbero Municipal, o xornal conservador de Rianxo que acollera os primeiros pinitos editoriais de Castelao [ler orixinal en PDF]. Si, existían os torreóns. Pero hai máis. Nesta viaxe a través dos curiosos da década dos 10 nos confirma que os torreóns sobresaían da muralla, que había uns 30, que eran máis altos que a muralla (que debía ter uns dous metros de altura, ou algo máis), e sabemos algún dato interesante sobre as portas. Había cando menos catro.

Hay dos portalones casi juntos que miran hacia la Ulla, una esquina casi en ángulo recto que mira a Barcala y otra puerta que está orientada a Poniente

Jesús C. Rodríguez tamén fica atrapado nos mesmos interrogantes que o resto:

No nos atrevemos a conjeturar siquiera la época en que fue y por quien fue construído.

Por agora, e despois dunha busca relativamente exhaustiva, non atopamos nada máis de relevancia alén dos anos 10. Como digo, de aquela, o tema debía estar de moda, mesmo entre os membros da Real Academia Galega. Rodríguez asegura que se estaba preparando unha excursión de académicos da RAG ao lugar, organizada por un académico de Padrón, Ramón Tojo, pero non hai nin rastro de tal viaxe no Boletín da RAG, segundo me confirmaron esta semana desde a Real Academia. Sen embargo, os académicos sabían do lugar. Lugrís Freire, no seu famoso Diccionario Enciclopédico, exemplifica cun achado dun altar romano no Castro Valente o termo ara.

¿Por que esta ausencia documental con posterioridade a estes anos? Non mo consigo aclarar, aínda que sospeito que a culpa teñan a estraña ambigüidade temporal do monumento. Unha terra de ninguén histórica.

A volta

Con Carlos de Rianxo, un gran coñecedor sobre o terreo de boa parte do patrimonio arqueolóxico do Barbanza rianxeiro e as terras que suben o Ulla, e Xurxo, subimos un xoves de tempo escuro. Percorremos á fin un 70% do perímetro total da acrópole de Castro Valente, e corroboramos o que dicían os visitantes de primeiros de século no estremo NW da muralla, o tramo sen dúbida mellor conservado. Efectivamente, esmorecidos, alí estaban as trazas de cubos de torreón, separados entre si uns dez metros ou algo menos. Os tramos norte e leste están en moi mal estado pola apertura dun cortalumes, que se abriron no interior da muralla sen ningún tipo de contemplacións. Observamos o estremo sur, se cadra a zona de acceso máis doado á acrópole, e onde hai unha sinrazón delirante de pistas forestais. Ademáis, os canteiros deberon traballar moitísimo nesta zona, e moita pedra da muralla baixouse para os vales para edificar. Disque alí hai unha inscrición que non atopamos, pero tamén hai unha certeza. A muralla parece seguir criterios estratéxicos bastante definidos.

Muralla Sur

No sur, os construtores optaron por elevar a muralla nunha zona máis aberta cando podían ter pechado unhas graves penedías e reforzar a defensa. A decisión estaba clara: se tal cousa fixeran, terían deixado fóra do recinto a fonte de San Xoán, que esta na base da muralla actual. Ou sexa, que pensaban en asedios. Carlos busca petroglifos ou algo entre os penedos e prende un pitillo mentres se pregunta:

-¿Por que?¿Para que?¿Quen tería capacidade de defender isto?

E non sabemos respondelo. Hai anacos de tella por todas partes. Unha excavadora fendeu a muralla no NW. No interior da muralla, para liala máis, tamén hai tella romana coma esta.

Tella do interior da muralla

As grandes riquezas e gobernos da tradición oral

En canto rascuñas, nas aldeas veciñas xorde a memoria do Castro Valente. Unha memoria enorme, con toda sorte de lendas e coplas. Unha memoria vinculada á noción de goberno, de poder e de riqueza. Na Negreira unha señora sempre recorda a Cerca co seu interior baleiro de piñeirais e brañas. Un lugar habitado polos mouros, que marcharan. No seu interior, asegura, está soterrada unha igrexa chea de ouro e riquezas. A vella ergue o dedo e recita:

Castro Valente,
rico e prudente

Dous atributos do bo goberno clásico. E logo sinala cara as estribacións do monte Meda, da outra banda do río Ulla:

Pena de Miranda,
moito mira e pouco manda

Da outra banda do monte, nunha illada aldeíña chamada o Confurco, outra vella abonda nas riquezas.

-Cando nos marcharon os homes á Guerra de África, os mouros de alá dicíanlle aos paisanos: “España, España. Alí está o Castro Valente, onde lle tirabamos ás cabras con croios de ouro”. Eu nunca atopei tanta riqueza nin tanta cousa, pero iso foi certo.

No Confurco parece que todas as lendas de Galicia están aló enriba. Comezo a disparar.

-¿E hai unha galiña con pitos?
-Saen a beber cando hai lúa chea.
-¿E non vivirá aí unha serpe?
-Unha serpe encantada que sae duns penedos.
-¿E hai mouras?
-Tamén gardan moitas riquezas.
-¿E como fago para desencantar aos mouros e á serpe?
-Fala cos mouros, rapaz, pero ¡como non vaias para África! Un home chegou á aldea un día cun libro e pediu brazos para axudar a desenterrar. Pero nunca máis se soubo nada del.

O nome

O nome do lugar pode inducir a confusión. O lóxico é pensar que valente sexa un adxectivo valorativo, pero non é tan sinxelo. Valente pode ter unha orixe romana, a mesma que Valencia ou Valença do Miño. Valente pode ser Valentio. Xa teño visto algún texto que imaxina as valentías dos defensores (castrexos) contra os invasores (romanos). Nada hai para asegurar isto. Valente pode ser o nome dalguén, ou facer referencia á ubicación xeográfica do lugar.

Muralla do Castro Lupario

Os Castelos Baleiros

Daban título a este post. Son outra das moitas sombras da nosa Historia, facilmente desvelábeis se se exploraran de xeito científico. Chámolle Castelos Baleiros a enigmáticas fortalezas que avanzan desde a ría de Arousa ata Santiago de Compostela. Xacementos arqueolóxicos que comparten tres factores: illamento, grandes dimensións para o común dos castros e murallas ciclópeas que se manteñen, insolitamente, en pé.

O primeiro é o Castro das Cercas, na parroquia de Isorna (Rianxo), un lugar espectacular, do que un día farei fotos. O segundo é este Castro Valente. E o terceiro é o Castro Lupario, en Teo. Recintos dos que non sabemos case nada, a pesar da súa espectacularidade, agás que no seu interior case non hai trazas de edificacións, de edificios, e nos que a rocha nai dos outeiros nos que se asentan amosa que pouco se esconde baixo a terra. Só hai murallas enormes, resistindo os tempos. Lugares Baleiros aos que non sabemos darlle un significado científico ata agora, pero que parecen responder a un patrón cultural similar. Se cadra, castros reconvertidos posteriormente noutras cousas. Se cadra, no caso do Castro Valente, un campamento romano (hipótese puramente persoal), como parecen confirmar os cubos (redondos e cadrados) e mesmo a doble porta que se menciona en El Barbero Municipal. Se cadra un refuxio eventual para os irienses e para o bispado no escuro tempo das invasións sarracenas. Se cadra todo ao mesmo tempo.

Datos prácticos

Se despois desta apaixoada descrición do Castro Valente queres visitalo, ten en conta varios aspectos. En primeiro lugar, é precisa certa experiencia na localización e visita de recintos arqueolóxicos non musealizados para poder disfrutar da visita e non frustrarse. Para minimizar este problema, podes observar o tramo mellor conservado na zona NW, entre as ruínas da caseta forestal e o estremo norte do castro. Na zona sur tamén hai algúns centos de metros facilmente visibles. Outra das cousas curiosas é explorar o outeiro central. Alí poderás ver un par de círculos delimitados con esteos levantados, e unha pequena cova. A localización de Castro Valente e o acceso podes velo desde aquí: