O secreto escondido na Pedra Leirada (I): unha reivindicación das cruces

Last updated on 9 / Febreiro/ 2016

Este post está dedicado a don Domingo Regueira, reivindicador dos petróglifos cruciformes do Barbanza.

Para ir de aventuras non é preciso viaxar ao Amazonas. As aventuras son, sobre todo, estados intelectuais. A min gústame aquelas que significan unha pequena descuberta, que acontecen moi preto de ti, no físico, no emocional e no intelectual.

Quérovos falar da Pedra Leirada. Trátase dun penedo -dentro dun gran conxunto de batolitos- que se atopa a media altura na subida a pé ao monte da Curota, na Pobra do Caramiñal. Hoxendía é todo unha explotación forestal -que antes foi canteira- e os vellos e antigos camiños dos labregos que subían ao monte na procura do imprescindible batume, base para estercar os campos, cruzaban aí, e ao carón da Pedra Leirada atopaban un pequeno chan de acougo. O río baixaba pequeno e rebuldeiro ao carón. A Pedra Leirada non é a máis grande das que alí se atopan, nin a de forma máis caprichosa. Pero sen dúbida é a máis importante.

A Pedra Leirada é unha das pedras barbanzonas dos Sete Reinados. Ao cabo deses Sete Reinados, conta a lenda, unha cabra dará unha patada e amosará o tesouro que hai alí. Unha pedra que posúe un encanto que agocha un secreto. E unha pedra tan importante que está conectada por un túnel con outra pedra da outra banda da ría de Arousa -e isto si que é unha lenda estraña, xa que os túneles conectan realidades máis próximas. Era o Encanto o que explicaba as cruces gravadas alí.

Ao longo de séculos, non sabemos cando, as xentes que por ese camiño empinado remontaban o monte foron deixando signos cruciformes. Sementados en varias pedras do conxunto, as cruces collen diferentes xeitos. Ás veces parecen case antropomorfos. Outras veces, a súa peana, ou certo barroquismo, delata a súa orixe cristiá.

Unha reivindicación dos petróglifos cruciformes

O Barbanza é unha terra de petróglifos. Témolos de todos os tipos e cores, pero eu quero reivindicar neste post a forza e o chamado dos que sempre parecen secundarios fronte a fermosos cervos, armas do Bronce e intrigantes espirais, círculos e labirintos. Ás cruces sempre as despachamos de maneira rápida: marcos de fincas, de coutos, de parroquias. A outra explicación, tamén case mecánica, é a cristianización de lugares anteriores. Que nos poden dicir as evidentes e simplonas cruces cando temos xenetes, alabardas, labirintos e cabalos ao gallope?

Para as dúas hipóteses, en moitos casos, hai motivos fundados. Parece fóra de toda dúbida que moitas cruces marcan territorios de época cristiá: aínda hai pouco, no pleito que hai pola praia da Lanzada entre as parroquias do Grove e Sanxenxo, a existencia dunha pedra marco con cruces foi empregada como evidencia legal. Os pleitos están cheos deste tipo de divisións. A outra das hipóteses é máis difusa e intrigante: as cruces serían a cristianización de espazos pagáns. Hai tamén petróglifos que tamén indican claramente este tipo de prácticas.

Este é, por exemplo, o petróglifo de Lousado, en Burgueira. Un máis de moitos nos que os gravadores das cruces afanáronse en cristianizar como for este fermoso labirinto.

Sen embargo, a miña idea é que non debemos esgotar aí a análise das cruces, porque ao igual que outros tipos de petróglifos propóñennos lecturas e explicacións ao redor das sociedades que os elaboraron -pensemos, por exemplo, nos fascinantes paneis de armas que están dispersos pola Galicia occidental, sempre frontais, sempre sobre un espazo aberto, ollando para un pequeno val e vía de comunicación-, tamén os petróglifos cruciformes nos contan moito sobre unha sociedade que temos máis lonxe. Unha das ideas neste sentido é, por exemplo, a de relacionar os cruciformes con zonas de tránsito da sociedade tradicional, igual que o facemos cos petróglifos prehistóricos. No caso da Pedra Leirada, por exemplo, hai vínculos claros dese tránsito. Pero outra idea moi interesante é asociar o cruciforme a algún tipo de experiencia relixiosa, ou máxica, individual. Aínda hoxe en día observamos iso nos santuarios do Deza, onde centos de crentes “customizan” as paredes do santuario coas súas cruces, dun xeito tremendamente semellante ás acumulacións de cruces que vemos nalgunhas rochas.


Cruces no santuario do Corpiño

Teño a percepción de que esta práctica de relixiosidade popular é moi importante para comprender estes petróglifos cruciformes, toda vez que misteriosamente a súa memoria perdeuse en boa parte dos casos. A xente adoita saber onde están as cruces, ás veces as pedras poden ter asociadas tradición oral, pero ninguén explica claramente as cruces. Como se puido perder a memoria desta práctica? En que medida era unha práctica colectiva ou unha sucesión de prácticas individuais?


Petróglifos cruciformes e sistema viario tradicional (1946) na Leirada.

Por algún motivo non moi explicado, na zona de Pedra Leirada esta práctica deuse de maneira repetida en diferentes pedras ao carón do camiño. Dunha banda e doutra da Curota aparecen enormes batolitos que teñen, nas súas paredes verticais, repeticións de cruces, ás veces combinadas con alfabetiformes. Na pedra das Lobeiras, por exemplo, as cruces están ubicadas dunha maneira que evitan a visibilidade, nunha zona recollida, tamén nas proximidades dun regato. A ubicación destes petróglifos, vista no seu conxunto, fálanos dunha sociedade agraria, fortemente imprantada no seu territorio, que ve o monte como unha fonte de recursos directos e que precisa subir e baixar del coa maior eficiencia e rapidez posible.

É interesantísimo comparalo,por exemplo, coa distribución de mámoas na zona. As mámoas concéntranse nas áreas de desprazamento máis a longa distancia, con pendentes máis suaves, ideais para trasladar gando dun lugar a outro.

O secreto da Pedra Leirada

Tanto no catálogo da Xunta como nos poucos traballos que atenderon a este conxunto, como pode ser o de Javier e Jorge Guitián sobre os petróglifos do Barbanza, menciónase no panel desta pedra a presenza de numerosos cruciformes de diferentes formas, e unicamente cruciformes (descoñezo se hai algunha outra referencia que se me escape). O sorprendente é que había algo máis, moi difícil de ver, e que conseguimos observar grazas ás novas tecnoloxías.

É preciso deternos antes no que é a propia configuración do batolito, que é do máis interesante. Hai varios petróglifos con formas cruciformes distribuidos en diferentes laxes, pero hai un panel claramente principal. A diferencia doutros moitos petróglifos,que se poden ver desde o chan, desde un camiño, desde a perspectiva dun camiñante, para ver o panel principal da Pena Leirada hai que acceder deliberadamente. Hai que gabear por varias pedras e subir con coidado ata o alto dunha plataforma natural. Os petróglifos están agachados da primeira vista e requiren un esforzo de quen os busca. Unha vez arriba, se non tes vertixe, podes comezar a buscar. O petróglifo está moi, moi desgastado, non é nada doado ver alí algo. E, sen dúbida, o primeiro que se ven son cruces. Pero un día o meu irmán envioume algo. Unhas fotos un pouco confusas, feitas cunha lanterna, pero que falaban de algo máis. Aquí está:

O petróglifo era moito máis antigo do que parecía! En canto puidemos achegámonos a el e practicamos unha fotogrametría. O que observamos ao xenerar o modelo dixital emocionounos. O relato desta vella pedra, esta pedra que acompañou as horas e os traballos de pastores, labregos e camiñantes ao longo de séculos, era moito máis extenso, fermoso e intrigante.

Esta é a historia dun diálogo entre os petróglifos de dúas épocas. Camuflado baixo as cruces, moi desgastado, podedes ver na zona alta da pedra un conxunto de catro combinacións circulares concéntricas. Unha delas, a superior, aproveita o volume natural da rocha para crear unha sensación de prominencia: fálanos de que os nosos devanceiros entendían estas representacións en tres dimensións, e usaban esas tres dimensións cando podían. O fascinante é que esa fórmula de liñas concéntricas tamén se ocupa na forma que está á súa dereita: vedes unha especie de superficie alongada delimitada por liñas concéntricas e cunha fila de pías na zona superior. Iso estanos contando que había un concepto detrás dos círculos concéntricos que non era necesariamente circular, senón que envolvía algo.

Pero, como digo, o fascinante é o diálogo, a conversa. Eu a isto chamaríalle a evidencia arqueolóxica dun encanto, porque é o que estamos a ver. Fixádevos ben nas cruces. Fixádevos en como están dispostas. Non están machacando os círculos directamente sobre eles, senón que orbitan, están dispostas ao redor dos círculos. Ás veces superpostas, claro, pero outras moitas simplemente ao redor. Non hai un motivo natural para facer isto. As sucesivas cruces gravadas aí están dialogando cos círculos concéntricos, se cadra estean conxurando o encanto que durme en Pedra Leirada. O que vemos nesta humilde pedra, esquencida no medio dunha agresiva explotación forestal, é o encontro de seres humanos ao longo dos séculos, un encontro no que os cristiáns interpretan e interaccionan cos símbolos ancestrais.

Hai unha terceira época nesta historia. E é cando a tecnoloxía, por fin, dános ollos para poder captar e entender esa relación. A pedra escondía cousas que eran moi difíciles de entender ata o momento: a existencia arqueolóxica do encanto. O noso diálogo coas pedras é tan distinto desas outras días, pero seguimos a miralas, seguimos a estudalas, e seguimos a fascinarnos. Aquí podes explorar ti mesmo Pedra Leirada:

Por suposto, iso cambiaba a perspectiva sobre Pedra Leirada. Estabamos entón só ante un conxunto de cruciformes en diferentes pedras? Ou podería haber algo máis? Algo disposto nunha lóxica precristiá, pero tamén de pastores, de agricultores, de xente que ascendía ata os amplos e limpos campos do alto do monte? Mirárase ben o conxunto de Pedra Leirada?

O vindeiro luns contareivos a segunda parte desta historia. E vaivos sorprender.

A Pedra Leirada en patrimoniogalego.net

Moitas grazas a Pablen Compostela polo seu consello, e a Sole (fotografía), Xurxo e Miguel (primeiras imaxes noturnas).

11 Comments

  1. Miguel
    9 / Febreiro/ 2016

    Miña avoa falaba na zona de Pedra Leirada de contos de Santa Compaña e luces, segundo ela, non había tal Compaña, senón que eran buscadores de tesouros. No Arquivo do Galego Oral no texto da Pobra fálase da luz da Espiñeira, que non sei se será este lugar, ao lado da Pedra Leirada estaba o Campo da Espiñeira, hoxe moi transformado. Chamén me chama a atención o número 7. Ela dicia que se falaba dunha carreira de cabalos que percorría 7 parroquias e o reto era facelo no día, pero non sei moito máis. Sei dunha outra cruz nunha pequena pedra, pero está ilocalizable, a diferenza destas non estaba gravada senón sobre saída. Interesante entrada!

  2. 9 / Febreiro/ 2016

    Que interesante todo iso, Miguel, a túa avoa podía considerar que a Santa Compaña saía da Pedra Leirada. Iso sería un asunto moi interesante. O campo da Espiñeira estaba xa no alto do monte, no mirador? O sete é un número moi máxico na costa occidental galega, o das sete parroquias como medida como sabes tamén, pero xúrote que o da carreira de cabalos é a primeira vez que o escoito. Son como as historias que me contaba o meu avó: moitas delas nunca as vin recollidas en libros de folclore. Canto perdimos no camiño!

  3. Miguel
    9 / Febreiro/ 2016

    Si é unha pena, pois cando oía o das sete parroquias quedábame aí e non profundizaba, non era consciente. Na realidade a miña avoa xa facía unha crítica non sei se posmoderna, moderna ou premoderna. Ela escoitaba que nesa zona dicía a xente que andaba a Santa Compaña, pero ela dicía que non era a Santa Compaña senón que había xente con luces buscando tesouros (eran humanos). Sei que era nesa vertente da Curota (arriba hai mámoas). O campo da Espiñeira estaba entre Os Curros (onde están as mámoas, grosso modo) e a Fonte dos Chopos (a fonte dos Chopos é un rego que está ao lado destes petroglifos que tés no pés, chopo debe ser a dedaleira ou estalote). O Campo da Espiñeira era un campo brañento, copn herba e toxos, eu lémbroo perfectamente e os espiños no medio, despois coa plantación de eucaliptos iso está intransitable, está a uns centros de metros do petroglifo para arriba

  4. Miguel
    9 / Febreiro/ 2016

    En todo caso debe haber xente viva que lembre esas historias…

  5. Miguel
    9 / Febreiro/ 2016

    É curioso que o monte xusto por baixo da mámoa dos Curros sexa a Eira Vella, alí non debeu de haber eiras nos últimos centos de anos.. (!!!)

  6. Miguel
    9 / Febreiro/ 2016

    Envio a transcrición do relato do Arquivo do Galego Oral, un saúdo: “Antes non había lus elêtrica, alumbrábamonos con vèlas, non? È…, açí que çe vía unha lus dun faròl ou do que fora, xa, xa èr’à Compaña, a Çanta Compaña; è había unha lus que çe vía moito âs veçes èí por baixo da Curòta. È tod’o mundo: “Ai, a Çanta Compaña, ai a lus da Expiñeira!”, è, buèno, prekhuntábamos è andábamos todos açombrados, açí co, coa Çanta Compaña, que diçían da Çanta Compaña.
    È prekhuntá: “È lògho eça lux que çe ve da’Spiñeira que ê?” Alí êrache un canteiro, que foi a picar pèdra è morreu alí è ahora disque ç’apareçe äí tódolus díax. I-êrache açí eçex contos qu’había antes, non sabes?”

  7. 9 / Febreiro/ 2016

    Que bo! Por certo, dous topónimos desa área un pouco raros, que vin na cartografía. Castrellos, xusto por riba do mirador de Valle-Inclán, e logo, na ladeira que baixa cara Moldes, a Fonte do Hospital e algo máis de topoimia de Hospital. Que raios? Unha hipótese podería ser que foran terreos doados a un hospital de peregrinos que houbo na Pobra -ou no Caramiñal, agora non lembro- pero tampouco me encaixa moito. En todo caso, diso non teño oído nada.

  8. Miguel
    9 / Febreiro/ 2016

    Ola Manolo. Castroellos ou Castroallos é un afloramento rochoso en forma de fortaleza , no camiño entre o Alto da Lagoa (isto é o miradoiro de Valle-Inclán) e a Curota. Non sei de muros nin castros alí. O rego do Hospital ven , efectivamente da fonte do Hospital e o monte o lado é o Monte do Hospital (eu só recollín fonte e rego como nomes). A miña teoría, que está no recente artigo sobre toponimia de Lesón no Anuario Barbantia é que como esas augas van á Teixoeira, e da Teixoeira hai unha canle á Torre de Xunqueira e alí houbo un “hospital” medieval, a miña teoría é que talvez como esa agua ía ao hospital, pois se cadra tiñan dereitos sobre ela

  9. 9 / Febreiro/ 2016

    Grazas, Miguel, botareille un ollo ao Castroallos. Teño pateado moito por aí, pero seguro que iso en concreto non. Obviamente, alí non vai haber nada evidente, porque xa tería visto por outros dos moitos ollos que patean a Curota. Pero xa sabes que no Barbanza hai moita cousa que non é evidente.

  10. Xosé
    16 / Abril/ 2016

    Ao escoitar o das carreiras de cabalos, acordeime da que me contaba meu pai que se celebraba no Areal, na parroquia de Santa Cristina, celebrando o San Marcos (antes de que trasladasen o santo a Noia) no campo cerca da vella igrexa (agora parece que xa non queda nada dela).

Deixa unha resposta

O teu enderezo electrónico non se publicará