Last updated on 7 / Decembro/ 2012
A “cabaleiría pantasma” de Gondole (Auvernia)
Conforme a Península Ibérica avanza cara o Occidente, prodúcese un interesante fenómeno nas culturas da Idade do Ferro: desaparecen as necrópoles e os mortos da Idade do Ferro parecen diluírse nunha misteriosa néboa mitolóxica. Este fenómeno non é único en Galicia, senón tamén ás Illas Británicas. Tanto en Irlanda como en Inglaterra os escasos enterramentos soterrados son unha excepción e non unha norma. Só dúas áreas do Reino Unido desenvolveron necrópoles como tales na Idade do Ferro: Cornualles e East Yorkshire. No segundo caso, a conexión cultural cos cemiterios galos célticos parece bastante evidente.
A mítica frase do profesor Carlos Alonso del Real: “Dos que fixeron os dólmenes sabemos onde morrían pero non onde vivían, e dos castros sabemos onde vivían pero non onde morrían”, está superada á súa metade. Sobre todo mercé ao crecemento de infraestruturas públicas dos 90 e 2000, hoxe sabemos moito sobre os poboados neolíticos de Galicia, se ben o coñecemento está moi limitado a círculos académicos e profesionais, e moi pouco del realmente publicado. O tempo, a investigación e as autoestradas, polo tanto, superaron parte da lagoa de coñecemento. Pero ese factor non foi capaz, aparentemente, de avanzarnos case nada sobre a segunda parte da paradoxa de Alonso del Real. A día de hoxe, o coñecemento sobre os enterramentos da Idade do Ferro segue sendo nulo ou moi reducido. O fenómeno non deixa de ser curioso, ademáis, porque a demografía galega da Idade do Ferro na Gallaecia debía ser relativamente elevada en relación ao seu contorno, a xulgar pola inxente cantidade de castros. Aínda que nos falta moitísimo por coñecer doutros ámbitos da sociedade da Idade do Ferro, pouco a pouco se foi avanzando. A morte, xa que logo, é terra incognita, a última fronteira da investigación.
Por que son importantes os mortos? Porque a pouco que pensemos nas imaxes emblemáticas que temos da arqueoloxía a nivel mundial, véñensenos á cabeza fabulosas pezas de luxo, arquitecturas funerarias espectaculares, inscricións, máscaras, cadáveres…un corpo humano é unha impresionante fonte de información ao redor do seu tempo. Pero as arquitecturas funerarias permiten, ademáis, facerse unha idea máis ou menos detallada dos grandes trazos da cosmovisión dos individuos soterrados. É así como son as tumbas, máis que os poboados, os que confirman, por exemplo, a relevancia da guerra na Meseta castelá e no mundo da celtiberia. Das súas necrópoles exhumáronse fermosísimos obxectos bélicos: falcatas, puñais, fibelas e outros artefactos militares que reconstrúen un universo bélico, sanguinario e de campións. A morte, ademáis, é un acontecemento fundamental no ciclo dun ser humano: nela deposítanse as súas crenzas, as súas esperanzas, a súa imaxe ante o mundo.
En Galicia os enterramentos comezarán a identificarse con claridade a nivel arqueolóxico en xacementos do século I d.C., pero xa con técnicas e rituais claramente romanas, que avisan, ben da procedencia exterior dos mortos, ben que o sistema anterior de prácticas funerarias comezaba a crebarse pola aculturación romana. Máis dun século de investigacións arqueolóxicas en Galicia e Portugal leváronnos a algúns datos collidos con pinzas.
Evidencias de prácticas con cadáveres
Obsérvese que digo “prácticas con cadáveres” e non “cemiterios” ou “campas”. Os arqueólogos teñen proposto diversos modelos de xestión dos mortos na cultura galaica que explicarían esta ausencia de evidencias. Desde cremación e dispersión dos restos (así se teñen representado polos artistas as mortes nos castros en varias ocasións) ata rituais de depósito nas augas e no mar. Tamén prácticas de descarnamento (como aínda existen en culturas asiáticas hoxendía). Outra cousa é, como digo, a posibilidade de retorno deses mortos ao interior dos castros.
Escavacións de Meirás. Gráficos: Alfredo González Ruibal a partir de Luengo
E aquí imos. Entre as escasas evidencias que temos de mortos no mundo castrexo, estes mortos están profundamente alterados, ou ben parecen seguir un curioso patrón. O primeiro dos casos é a xa mítica escavación do castro de Meirás, levada a cabo por José María Luengo a finais dos 40. A escavación, moi cuestionada por arqueólogos modernos, fixo aparecer un conxunto de foxas que contiñan materiais heteroxéneos. Desde cerámica fragmentada e pezas líticas e anacos de madeira ata algo inédito en Galicia nese contexto: fragmentos de extremidades, de costelas ou do cráneo dun varón duns 20 anos aproximadamente. O problema é que a existencia destes restos humanos mesturados con madeira, cereais, ou cerámica non solucionan o problema dos enterramentos dunha comunidade, senón que parecen aludir, como ten sinalado Alfredo González Ruibal, a unha práctica ben coñecida nas Illas Británicas, os “depósitos especiais” dos que fala Barry Cunliffe para os castros da Idade do Ferro. Hai outro dato moi interesante en Meirás: vinculados aos osos humanos localízanse tamén ósos de cabalo. Parece encaixar case á perfección cunha das citas coas que o xeógrafo Estrabón describía ás xentes do noroeste: “sacrifican a Ares un año, prisioneiros de guerra e un cabalo”. Pero tamén cos rexistros destes estraños depósitos nos castros británicos, nos que ósos de cabalo e de home mestúranse. E tamén acontecen cousas similares nos castros bretóns.
Os segundos indicios son a existencia de foxas escavadas sempre en localizacións cun patrón similar: ao carón das murallas dos castros. Hai varias referencias en Galicia en Portugal á existencia destas foxas, algunhas delas con claros indicios de cinza no seu interior. Se cadra o exemplo máis espectacular estea no magnífico castro de San Millán, en Cualedro, con urnas que os seus escavadores relacionan con prácticas funerarias. Os furados na rocha ao carón da muralla aparece en moitos castros: Santo Ovideo, en Castromao (nun espazo baleiro preto da muralla con varios furados de máis dun metro de profundidade) ou mesmo en Baroña, furados recheos de cinza e carbóns. Teño referencia segura de dous xacementos máis nos que se repite este esquema: olas cheas de cinza dispostas ao carón dos parapetos, pero por seguridade (non foron escavados) non fornecerei a súa ubicación. Hai uns cantos casos máis. Recomendo ler este artigo de Xosé Ignacio Vilaseco no que se sistematizan “cousas raras” do mundo castrexo que son interpretadas habitualmente a partir dun contexto funerario. Entre elas, a fascinante e relativamente frecuente presenza de cerámica castrexa nos túmulos megalíticos, como se seguiran sendo lugares de memoria ou sagrados, e que ao mellor se poderían asociar tamén a prácticas de enterramento.
Todos estes datos, bastante dispersos, poderían estar relacionados con ritos da morte, mesmo con usos rituais de seres humanos mortos, pero non solucionan o esquema fundamental, e son demasiado aillados. E unha cousa son rituais con restos humanos e outra a xestión da morte nunha comunidade. Existían tumbas entendidas como tales? Cal era o destino dos cadáveres? Podemos falar de necrópoles no mundo castrexo?
As necrópoles na Idade do Ferro continental
Necrópoles ao redor do poboado galo de Acy-Romance
Se Galicia parece compartir a mesma ausencia de necrópoles claras que as Illas Británicas, a realidade na Europa continental e céltica é distinta. Seguindo un vello patrón, tanto na Galia como na Celtiberia, as necrópoles aparecen no exterior dos poboados, e constitúen unha riquísima fonte de información ao redor da cultura e as materialidade dos individuos. O curioso é a coherencia da súa disposición. A necrópole está no fóra do poboado, e preto dos camiños. No mundo romano posterior seguirase, máis ou menos, o mesmo criterio, se ben as tumbas van estar aliñadas ao longo do camiño, non concentradas en campas como estas.
Escavación dunha necrópole en Acy-Romance
Os enterramentos célticos eran bastante humildes na súa construción, como se pode apreciar nesta foto. Aínda que estou simplificando bastante, podemos dicir que consisten en foxas nas que se deposita, ben enteiro, ben cremado e nunha oliña, o corpo do difunto. Ao carón del, un enxoval de obxectos de prestixio. Por riba, unha cama de pedras protexe a foxa do exterior e, no mundo celtibérico, non son infrecuentes as pequenas estelas que marcan o lugar no que está soterrado o morto.
Unha intrigante referencia da tradición oral
Ao longo de vinte anos, teño escoitado en moitos lugares referencias aos lugares “nos que están soterrados os mouros”. Estas campas de mouros a penas foron tidas en consideración pola investigación antropolóxica nin arqueolóxica, pero son máis abundantes do que parece. O que un día me comezou a chamar a atención é que estas referencias a “cemiterios de mouros” parecían seguir, en moitos casos, un mesmo patrón: atopábanse ao pé dos castros, en chairas e preto dos camiños. Moi próximas aos castros pero non dentro deles. Vou contar aquí tres casos moi claros, onde se pode ver o castro e ao carón o lugar no que se menciona exactamente o cemiterio dos mouros, ben con ese nome, ben con referencias a que era o seu lugar de enterramento (caso do Castro de Bexo):
Castro de Bexo (Dodro)
Coto da Moureira (Boiro)
Castro de A Cividade (San Xurxo de Sacos)
Isto dos cemiterios de mouros é tremendamente interesante. Antropólogas como Mar Llinares teñen explicado a relación intrínseca entre mouro e labrego. Nesa relación, o mouro é a a representación inversa do labrego, é todo o que non é o labrego e compórtase como tal. Poden ser estes cemiterios de mouros unha parte máis deste esquema? Traspola o folclore tradicional os elementos da sociedade tradicional -a aldea, a igrexa, o cemiterio- ao espazo arqueolóxico? É moi posible que así sexa, pero esas denominacións tan específicas, poden estar agachando unha realidade arqueolóxica?
Comecei a pensar niso trala aparición, durante a polémica intervención do castriño de Bendoiro, dunha tumba de inhumación ben definida na área exterior do castro, nunha chaira. A tumba, que ten unha cronoloxía controvertida entre os especialistas entre o Bronce final e a Idade do Ferro, tiña no seu interior alomenos un obxecto de prestixio asociado habitualmente a enterramentos, e estaba ao carón deste xacemento tan particular, do que non coñezo os datos exactos da intervención pero que, na miña visita ao lugar, se revelaba como francamente difícil de interpretar a primeira vista. Esta tumba estaba no exterior do castro, pero tamén nas súas proximidades, tal e como o folclore parece indicar estes cemiterios de mouros.
Movémonos nun terreo complicado, pero imos achegar algo máis.
No ano 2006, nunha correción de impacto arqueolóxico da Autovía Transcantábrica, aos pés dun castro nas proximidades de Vilalba localizouse o que se ve aquí, nestas fotos. Trátase dunha serie de foxas cubertas con pedras que foron despois obxecto dunha remodelación no propio castro, coa construción dunha calzada de acceso e a explotación dunhas vetas de mineral por parte dos mesmos habitantes do castro. Aínda que non foi posible acceder ao informe da escavación, depositado en Patrimonio, as foxas contiñan potes, cinsas, restos humanos (os ósos dunha man!) e nalgúns casos obxectos de prestixio (armamento, como puñais de antenas). Esta posible necrópole, similar ás que se coñecen nos contextos centroeuropeos, estaba situada tamén nunha ubicación habitual para este tipo de depósitos arqueolóxicos, ao SE do castro e posiblemente no seu acceso orixinal. A ausencia de información pública ao respecto desta intervención arqueolóxica obriga a ser, con todo, tremendamente cautos na interpretación do lugar e só sinalar a súa coincidencia con estes xacementos habituais noutras partes da Europa céltica continental.
Con todo, a posible necrópole vilalbesa, malia a súa importancia (de selo sería a primeira evidencia de cemiterios galaicos), non deixa de ser tamén unha excepción na propia Gallecia: nas numerosas escavacións que se teñen levado a cabo en Galicia non apareceron outras, ou ben non foron identificadas ou recoñecidas. É Vilalba un East Yorkshire galego, cunha práctica cultural local, ou está revelando onde buscar outros cemiterios castrexos en Galicia? E aquí vén a pregunta? Terán que ver esas referencias antigas do folclore ás que antes aludiamos con xacementos arqueolóxicos reais? Non é doado sabelo. A miña impresión é que pode haber máis destes camposantos. Nun castro costeiro galego en excepcionais condicións de preservación pode existir unha necrópole similar tamén á saída do castro, nunha campa con túmulos moi pequenos e posibles cistas que parecen evocar o estilo das necrópoles córnicas da Idade do Ferro: de novo, non é prudente mencionar a localización do xacemento.
Nos últimos anos, unha das tendencias da investigación está en procurar respostas no exterior dos castros. Como era lóxico, todas as escavacións que saíron dos parapetos están a desvelar a vida fóra dos castros, e aparecen moitas cousas intrigantes. Foxas, gabias, furados de poste…que revelan os traballos agropecuarios cotiás das comunidades que vivían no interior do castro, e que desenvolvían no seu exterior.
Pero se cadra -e só se cadra- fóra dos castros, pero ben pretiño deles, como nas nosas aldeas, os galaicos mantiveran á vista e ao seu carón a memoria física dos seus seres queridos. E esa memoria permanecera conservada na tradición oral durante milenios.
Mais entón se é clara a aparición de cinsas e a escaseza de osos e cráneos enteiros sería lóxico falar da incineración como unha práctica ritual factíbel e común a outras culturas indoeuropeas, non é?
Non porque non é un fenómeno xeneralizado. Os datos por agora están moi dispersos, aínda que parecen suxerir que algúns mortos “quedan ou volven” ao castro para ser incluídos en prácticas rituais. Hai que ter en conta que esta nosa acidez do chan elimina tamén os restos orgánicos.
Entón, podemos ver cinzas, pero podería haber taménprácticas de inhumación (é dicir, de enterramento normal) que non son nada doadas de detectar. O que temos por agora é un conxunto de indicios dispersos dos que, se cadra, o tema de Vilalba sexa o máis coherente. O que revelaría é que a sociedade galaica seguía esquemas máis ou menos similares aos doutros sitios da Europa continental. Pero que tamén parece seguir patróns propios.
A todo isto, se coñecedes algún “cemiterio dos mouros” ou similar, agradecería que mo comunicásedes ao correo electrónico (magago@gmail.com), especialmente se o lugar está exposto, como un típico prado baixo o parapeto, etc. Os tres exemplos que puxen están ou ben moi rebentados, ou ben a localización non está exactamente no lugar que sinalei ou son unha xungla.
Pois algo diso debe haber, e eses “depósitos especiais” fosas que conteñen grande cantidade de carbóns, anacos cerámicos e seladas con pedras… ou iso ou estamos ante outro tipo de actividade máis prosaica que non identificamos, por exemplo obtención de sal mediante a evaporación de auga mariña pero claro isto só sirve para zonas costeiras, ou calquera outra actividade que precise queimar “algo”. Pero dende logo como se indica no texto a función funeraria tamén é a ter moi en conta e por fin significaría saber un chisco máis dos seus ritos, que a intriga xa está a durar máis da conta! ;)
Nos vindeiros días imos ver máis foxas. É todo un mundo… :-)
poderíase citar o castro do cardoeiro en Fene as pías megalíticas que había á beira do mar. Buratos funerarios nos penedos de diversas formas e tamaños que foron esnaquizados nos anos 1960 para construír astano. Gustaríame ter visto algunha imaxe.
Nemigo, o tema do castro de Cardoeiro é interesantísimo, e non só polo xacemento, senón polo movemento social de rescate que se montou para salvar o que se puido, unha historia moi pouco coñecida. Xurxo Ayán estivo traballando sobre ela e cando fixemos a presentación de Herdeiros no Ferrol tamén nos deron algunhas claves.
Cando era un estudante case moleque a finais do século pasado, escoitaba ruxerruxes (non se poden chamar datos ás cousas que non saen do caixón) de cerámicas galaicas aparecidas en túmulos megalíticos. A cousa cadra relativamente ben. Por exempo, se consideramos que na Gallaecia e na Lusitania antiga rendíase culto aos mesmos deuses, e que Viriato, de profesión caudillo lusitano, foi enterrado nunha tumba grandiosa, probablemente un túmulo, despois de ser incinerado, odiamos facernos unha idea aproximada do ritual. Daquela pensaba eu que o problema era a excesiva compartimentación da arqueoloxía. Había arqiueólogos megaliteiros e había castrexos, e ambos traballaban en esferas estancas. Para o megaliteiro a cerámica castrexa era unha anecdótica intrusión no seu equema preconcebido do túmulo. O arqueólogo castrexo pola súa banda nunca iría a buscar cerámicas nunha escavación megaliteira. Ademais, os arqueólogos non lles presta moito ler as fontes (que é cousa da esfera estanca dos historiadores) a non ser para cuestionalas, que queda como máis “rompedor”. Que queimaban os mortos está claro. Que facían despois era algo máis divertido. Uns guindarían as cinsas ao río (o carácter psicopompo das augas é algo suxerido por unha chea de referencias), outros enterraríanse na beira dos camiños ou nas encrucilladas (o culto aos lares viales, esaxeradamente presente na Gallaecia, seguro que ten que ver con isto), outros en espazos ou túmulos ad hoc, como estas campas tan interesantes. Non tiña porqué haber un criterio único. Hoxendía os cadavres incinerados acaban no mar, aventados en paraxes que o morto amaba, ou depositados nun frasco sobre o televisor (o lararium destes tempos).
Si, Padín, hai que ter en conta que a Idade do Ferro é moi longa, pero ademáis, eu non desboto as diferencias culturais locais, ou mesmo de orixe, entre os diferentes pobos da Gallaecia…
Noutra orde de cousas, e nada que ver co fío, non sei se viron o tamaño dos cabalos do impresionante enterramento de Gondole que abre o post. Estes eran os cabalos galos típicos da época. Son ben pequeniños, son coma os nosos garañóns dos montes, e estes habían ser bos cabalos de guerreiros. Os traballos de selección xenética mantidos durante séculos xeneraron os bichos enormes que temos hoxendía, pero a maior parte da cabana gandeira da época era tamaño ‘lego’. Confío en que, en breve, poidades ver tamén máis datos e unha historia chula aoo respecto.
Pero iso, o fermoso é que parecen falar da antiga xenea dos nosos cabalos garranos.
O problema que temos en Galicia coas inhumacións é o nivel de acidez do chan. Un corpo soterrado non resiste tanto tempo na nosa terra coma noutros lares.
Pero en fin, a Historia sempre se está reescribir; a nosa visión do pasado non permanece detida nun mesmo esquema. Os novos descubrimentos dan unha nova visión, que a Arqueoloxía e a Historia incorporan (a pesar de que os Íker da vida insistan ata o aburrimento no contrario)
Se algún bota man de bibliografía relativamente vella (anos 80) sobre Numancia, verá que se fala da chamativa ausencia de necrópoles. Houbo que agardar ata 1993 (froito -por certo- da acción duns furtivos) para que as necrópoles da vella cidade celtíbera comezaran a aparecer. Se non me equivoco, xa se coñecen máis de douscentos enterramentos.
Penso que tarde ou cedo, na nosa terra vai suceder o mesmo. Probablemente, xa estamos no camiño.
Manolo, se lle queres botar unha ollada, do Castro de Mirás (Quistiláns) Ames, hai un estudo feito polo Grupo de investigación da Arqueoloxía da Paisaxe, USC, por mor do paso do gasoducto por cerca do castro. Apareceron foxas, cerámica e moitos restos do Bronce Final e Ferro Inicial, chamoulles especialmente a atención os restos dun “gran cacharro” como o describen eles. Revista TAPA 9 http://digital.csic.es/bitstream/10261/5761/1/TAPA9.pdf (pax 18 , e 37)
“El interés de la secuencia documentada, la
aparición de material arqueológico y la presencia
de estructuras tipo fosa enterradas por debajo se
consideraron factores de suficiente interés como
para proponer la apertura de dos sondeos valorativos en distintos puntos del yacimiento, uno
de 1,5 por 0,5 metros y el segundo, más amplio,
de 4 por 2 metros”.
Ola , sobre a diversidade dos pobos da Galaecia eu teño lido algun pdf mais ou menos recente en internet sobre o que se sabe das linguas prerromanas en Galicia. Pareceume que o que apuntan eses traballos é que podería haber varias linguas (non hai moita relación entre distintos topónimos e nomes de persoas). Se existían varias linguas podemos supor que existían varios grupos étnicos (máis ou menos relacionados), e por tanto, practicas culturais potencialmente diversas. Se isto é así, a “cultura castrexa” é unha entelequia, o que habería serían varios grupos étnicos con variedades da cultura da Idade de Ferro, mais ou memos afíns (poderiamos chamar a isto cultura dos castros, como as outras culturas dos castros ibéricas..Por tanto, non vexo porque deberían de ter practicas funerarias similares. Ou si, pero tanto pode ser que siou que non. E iso sen saber nada do asunto, por pura lóxica de ignorante
En canto á mensaxe de Elixio Vieites quería dicir que é moi curioso o lugar onde apareceu ese gran “cacharro” pois aínda hai unha boa distancia ate o castro dese prado.o outro dia paseando pola corredoira q vai pegada ao gasoducto decatamonos de que os muros están cheos demuiños de man circulares e unhas pedras cuns buratos ben raros.
Hei de sacar un par de fotos e mandochas Gago, que por certo, non esquenzo as fotos que che debo, que me custou persuadir ao actual dono, non sei se lembrarás pero espero mandarchas nuns días.
Elixio a mágoa foi que o castro de Mirás era unha selva e fixeron a sonda no pior lugar,e é unha verdadeira pena pois hai cousas ben curiosas nese castro.Hei de mandarvos afoto da pía que hai e das covinhas tapadas con lousas.
Cando arderon os montes apareceron tamén un montòn de túmulos que non se fixeron publicos,entre 12 ou 13 nas faldas do monte Picón,a uns 2 km do castro.
Un saúdo
Parabens por esta linha de pesquisa. De muito interesse.
Boas, eu non creo que a cultura castrexa é unha entelequia nin moito menos. Na Galia ou en Britania había unha gran diversidade de pobos pero segue sendo a Galia e segue sendo Britania, non sei se me explico. Tamén son partidario de chamar á época e ao territorio como se lle chama en Francia ou en Britania: ben Idade do Ferro, ben polo grupo étnico global, os galaicos. Que se defenda que a Idade do Ferro en Galicia teña diferencias internas non quere dicir que nada teña que ver con nada. Sería como se dentro de dous mil anos escavan dúas aldeas do século XX, na Terra Cha e outra nas Rías Baixas. Asegúrolles que as problemáticas ían ser as mesmas que temos hoxe para interpretar as diferencias dos castros. Na Terra Cha e na Arousa cómese empanada, fálase a mesma lingua, recoñécense como parte do mesmo pero tamén aprecian as diferencias internas. Ollo, con isto non quero dicir que galaicos sexa exactamente igual a galegos. É un exemplo para amosar que o rexistro arqueolóxico non pode dar todo, ou pode dar lugar a equívocos.
En todo caso, o que vemos por agora é unha certa diversidade de usos e prácticas funerarios, a probable existencia de necrópoles pero máis cousas que se facían cos mortos…por agora é difícil ver se existen diferencias rexionais. Tamén imaxínense todo o que pode estar sen publicar ao respecto, gardado en caixóns.
Aos pés do castro de Torroso (As Mós, Pontevedra), tras cruza-lo regueiro, está o “Adro Vello”.
Por esta zona teñen aparecido varias cousiñas (un fendedor, un biface, cerámica campaniforme, algún bronce,…) e un pouco máis alá (700 m), as imaxes de Xano e Vesta que actualmente están no Museo de Pontevedra. A igrexa de Torroso está máis afastada (1,5 km) do lugar de “Adro vello” onde non hai presenza nin memoria de construción funeraria de ningunha época.
Penso que neste caso o topónimo pode decirnos o mesmo que “cemiterio” ou “camposanto dos mouros”.
Vamos a ver,
el problema con las necrópolis no es lo que sabemos (muy poco) ni no que no sabemos (mucho) sino lo que sabemos que no sabemos. Simplemente es cuestión de imaginar el conocimiento que tenemos de cualquier cultura conocida fundamentalmente a través de la arqueología y el peso que tiene en ese conocimiento la arqueología funeraria. Pues es eso, ni más ni menos, lo que sabemos que no sabemos de los antiguos galaicos. O sea, una enormidad. ¿Os imagináis cuál sería nuestro conocimiento del Egipto faraónico prescindiendo de los enterramientos? Seguro que sabríamos mucho, pero también que dejaríamos de saber muchísimo.
En este sentido, el informe de Gago es estupendo, es su costumbre, porque sitúa la cuestión en sus justos términos: tenemos indicios tenues de que la cosa puede cambiar. Ni más ni menos. Pero convertir eso ya en conocimiento positivo es como poco prematuro.
Otra cosa, ya está bien del sanbenito de la tierra ácida, que es cierto, pero lo importante son los ajuares, no los huesos (si los hay estupendo), pero la acidez consume las cenizas (?), los metales creo que sí (mi ignorancia es infinita), pero no la cerámica. Es decir, que puede aparecer mucha materia funeraria sin necesidad imperiosa de tener huesos. El problema es, básicamente, que no sabemos dónde buscar. Y este es el interés de este post. A ver si nos atrevemos a buscar en esas direcciones.
Final. El límite de la denominación cultura “castrexa” es que limita a los castrexos a los castros y la cuestión en los últimos tiempos es que empezamos a aprender a verlos fuera de los castros, en una complejidad de actividades sociales. Además el término “prehistoriza”, sitúa en plena Edad del Hierro, con etnias definidas en toda Europa, una sociedad definida por un artilugio: como los campos de urnas, el campaniforme etc.
Salud
Marco
Concordo con Marco. Galaicos fumos, galegos seremos, e por castrexos nunca pasaremos.
Boas. Paréceme interesantísimo este blog e chámame moito a atención o paralelismo que hai ca cultura talaiotica en Baleares, a ausencia de necrópoles. Penso que a cronoloxía é parecida a da cultura castrexa.
Por certo, noraboa polo blog e un saludo. Perdón po lo meu galego.