Deuses e deusas na raia (e III): Mirarlle a cara a un antigo deus

Last updated on 18 / Febreiro/ 2012


O monte Larouco. Fotos: Sole

Na raia entre Galicia e Portugal, da banda galega está Baltar e da lusa Montealegre. Aquí, en Montealegre, na freguesía de Vilar de Perdizes, vivimos un dos máis fascinantes momentos arqueolóxicos da nosa vida: poder ollar directamente, aos ollos, como poucas veces se puido facer en Galicia, a un auténtico deus dos antigos tempos. Vimos este monte, o Larouco, o seu monte, cuberto de neve, só despois de visitar ao deus no seu acocho. Crimos percibilo entre as sombras. Este monte, agora e sempre, estará marcado pola figura que habitou as súas montañas, durante séculos e séculos, na imaxinación das xentes que viviron ao redor del.

Preciso que vos poñades en contexto.

Compartido por concellos galegos como Baltar e por concellos portugueses como Vilar de Perdizes, o monte Larouco é un territorio mítico, un lugar máxico e fisicamente especial; hoxe é un dos mellores lugares de Galicia, por exemplo, para facer parapente, debido ás especiais condicións térmicas dos vales que o rodean. Pero desde hai moito tempo sábese que era a morada dun Deus prerromano. Sábese porque tanto na banda galega como portuguesa do monte localizáronse aras romanas dedicadas a Larouco, e case sempre dándolle os máximos atributos, Máximo, equiparándoo co mesmo Xupiter romano. Fixádevos o potente que era a impronta deste deus na cultura local que o seu nome perviviu na montaña durante dous mil anos e chegounos, intacto, ata hoxe. O deus Larouco.


Fotos e ilustración da Pena Escrita: María Joao Correia Santos in “Santuarios rupestres no Ocidente da Hispania Indo-europeia: ensaio de tipologia e classificação

No altar rupestre de Vilar de Perdizes, os crentes erixiron, no mellor estilo galaico, dúas aras. Unha delas dedicada a Larouco e outra a Xupiter, como vedes na reconstrución que fixo María Joao Correia Santos. Non vaia ser o demo.

O que non se sabía é que nunca chegariamos a ver a cara dese deus. O deus máis grande dos galaicos da zona. O deus Larouco.

Pídoche que vexas este vídeo. Foi o Padre Fontes, en Vilar de Perdizes, un dos sacerdotes máis singulares de Portugal, quen nos permitiu ver por primeira vez a cara e a figura de Larouco, escondida durante séculos.

O vídeo está subtitulado en galego porque fixen a proba con varias persoas, e custáballes seguir ao Padre Fontes. Deste xeito, o visionado do vídeo é máis cómodo.

Que, como se che queda o corpo? Alí, baixo aquela trapa, estaba un secreto gardado pola igrexa durante séculos. Moi posiblemente, a terrible figura de Larouco, unha imaxe tan potente que foi precisa agachala nun lugar cristián, para que non puidera ser venerada. Pero tan poderosa, que ninguén se atreveu a destruír durante séculos. Custodiada baixo unhas táboas, por se acaso.

Aquí está a figura en grande para que a poidas apreciar ben.

Impresionante, non?

Fixádevos ben nos seus rasgos. Masculinidade absoluta, amosada non só no falo senón tamén na proporción do tórax en relación ás pernas. Fixádevos nos enormes brazos, o dereito agarrando o martelo; por desgraza, o esquerdo comprobei in situ que sufriu nalgún momento algunha agresión. Non sabemos se nesa man había algo máis.

O fascinante é que creo que se pode supoñer, bastante ben, quen é: a súa xenealoxía, o seu universo, o seu espazo, o universo mítico. Digo isto coa máxima humildade, por suposto. A asociación da figura co deus Larouco parece bastante evidente polo contorno e determinados rasgos da figura, pero hai que lembrar que está descontextualizada do seu espazo orixinal (ou non, eu creo que o seu contexto é do máis interesante). Pero é imposible non substraerse a estas hipóteses.


Representacións do Sucellus galo.


O Cerne Abbas, en Inglaterra. Tradicionalmente asociouse á figura do Dagda.

Este deus, ao meu ver, é aquel a quen os galos chamaban Sucellus ou Sucellos e os irlandeses chamaban Dagda (o Pai, ou o Gran Pai). É o señor de todos os deuses. Os seus atributos gardan unha relación con esa figura que se repite tanto na Galia celta (penetrando en Hispania) como en Irlanda. A conexión co Dagda irlandés foi suxerida polo catedrático da USC Marco García Quintela. Nada máis velo, lembrou o episodio da Segunda batalla de Mag Tuired, na que se fala de que o Dagda ten un pene tan grande que lle colgaba ata o chan, e levaba sempre con el unha porra: o Dagda é tamén o gran deus do clan -máis que panteón- das divinidades irlandesas. Sucellus, de quen non coñecemos imaxes ata a súa asimilación dentro do panteón romano, preséntase cun gran mazo: é o deus forxador, o traedor da prosperidade. Esta sería a primeira imaxe en toda a Península Ibérica deste deus tremendo. Pero a diferencia do deus galo, xa moi romanizado, asimilado a Hércules, estoutra figura vén, sen dúbida, desde moito máis atrás, desde as penumbras da Idade do Ferro. Estamos falando dun universo cultural común, pero este Larouco parécese máis a un Dagda que a Sucellus. Esta figura é máis do Ferro que romana, aínda que a súa execución (que non o sei) poida ter sido en cronoloxía romana.

Pero cando vin por primeira vez esta figura, os pelos puxéronseme de galiña, por un motivo. Lembrei algunhas lendas que eu mesmo escoitara nas aldeas, ao pé dalgúns montes senlleiros de Galicia. Lembrei outras que lera. As lendas dos esquencidos xigantes, relegados no folclore e nos libros como tamén o son a simpática xente cativa. Antes, no imaxinario desta terra, estou convencido, os xigantes percorrían de noite vales e ríos, saltando de montaña e montña. A nós chegaron só algúns.

E aqueles xigantes dos que eu escoitara e lera levaban martelo. Eran xigantes que eran señores dos montes, vivían neles ou no outromundo que está nas súas profundidades, camiñaban espidos, e levaban martelo. Coma no Pico Sacro, onde dous xigantes con martelo custodian as portas do antigo mundo que se esconde no seu interior.

Igual que Larouco mantivo, miragreiramente, o seu nome na raia entre Galicia e Portugal, se cadra o deus seguiu vivindo na memoria das xentes, cos seus atributos básicos, preservado nos montes sagrados de Galicia coma as mámoas, os camiños ancestrais e os castelos derrubados de antes do primeiro milenio: as montañas como preservadoras do tempo, pero tamén da imaxinación humana. Eis o deus pai. Un xigante fornido, rei, con caldeiro, gran musculatura, de sexualidade rotunda.

Un deus máximo da Idade do Ferro.

Quero agradecer fondamente a Miguel Losada, da Sociedade Antropolóxica Galega, que, hai bastantes meses (ano?), me amosara por primeira vez esta imaxe, e que fixera as xestións oportunas para que puidera eu -e vós- ver esta marabilla. Só con bos e xenerosos como el e a Sociedade Arqueolóxica Galega, e moitos outros, poderemos ser quen de enriquecer o futuro deste país co seu propio pasado.

Tamén é importante sinalar o traballo do Padre Fontes, unha figura singular e indispensable para comprender Tras-os-Montes e o Barroso na actualidade. Emprendedor, priscilianista, ao redor de Vilar de Perdizes foi quen de aceptar e asimilar o forte sustrato tradicional das crenzas da zona, comúns con Galicia, e outorgarlles dignidade. É unha figura moi famosa en todo Portugal.

83 Comments

  1. 25 / Xaneiro/ 2012

    Impresionante!!

  2. Lume
    25 / Xaneiro/ 2012

    Non sei que dicir….

  3. 25 / Xaneiro/ 2012

    Si, si, o martelo da Fonte do Ídolo parece un bo indicio de que a cousa vai por aquí, pero tamén o paxaro do lado. Tense comparado a esa parella cunha parella dos deuses Sucellus e Nantosuelta na Galia. En todo caso, é curioso, o Sucellus de Braga xa é un tipo “civilizado”. :-)

  4. 25 / Xaneiro/ 2012

    A todo isto, Tolobrigo, a túa petición sobre a miña morte…non vai poder ser. :-)

  5. 25 / Xaneiro/ 2012

    Buffff, este relato tem-no todo… até umha trapa que se abre a um mundo obscuro e poderoso!
    Foi ver a imagem do Larouco e lembrar-me instantaneamente do Dagda irlandês… que ciclo mitológico poderemos reconstruir algum dia juntando (e sonhando) estes fragmentos todos?
    Parabéns e, mais umha vez, obrigado!

  6. 25 / Xaneiro/ 2012

    O_O
    Que actitude máis marabillosa ten este sacerdote.
    Bueno, sin palabras, inda estou dixerindo o que acabo de ver.
    Estupendo traballo como sempre :)

  7. porconegro
    25 / Xaneiro/ 2012

    Incrível, fiquei todo tolo :-O

    A mim lembra-me a figura da Pena Furada, à parte do sexo :-D, no jeito de que parece que o figérom.

  8. 25 / Xaneiro/ 2012

    Manda carallo! (e nunca mellor dito).
    Estou impresionado…

  9. 25 / Xaneiro/ 2012

    Moitas grazas a todos! Señores, vexan o vídeo, que paga moito a pena. Parece ficción…

    Moitas grazas ao Padre Santos pola súa amabilidade!

  10. 25 / Xaneiro/ 2012

    Claro que te lembra Pena Furada. Veñen do mesmo mundo: dunha relación das persoas coa sexualidade moi distinta á nosa.

  11. Lume
    25 / Xaneiro/ 2012

    Volto a ver o video, e fico coa boca aberta.

    Non sei se me impresiona máis o que di o Padre Fontes, a figura do Deus Larouco, a ocultación da figura por baixo do coro … é abraiante.

    Manuel, obrigado por este agasallo.

  12. Ooohhh
    25 / Xaneiro/ 2012

    Impresionante!! O que me fai recordar que R.Brañas, no seu estudo sobre a teonomia galaica, identificaba a Reve (do que Larauco é epíteto), con divindades indoeuropeas como Zeus Ctonio e Xúpiter Dispater, que entre os celtas é dicir o Dagda, se non me engano… Grazas pola revelación!

  13. david
    25 / Xaneiro/ 2012

    como di o verso de Antón Avilés

    “esquecerse do tempo, estar ao pé dun deus antigo
    amigo do sol”

  14. 25 / Xaneiro/ 2012

    Há alguns anos lera um trabalho (creio lembrar que de Carlos Bua) em que dava umha interpretaçom do teónimo “Reue” como flexom de *Reus, e este como cognado do grego Zeus e similares (quer dizer, todas estas formas procederiam do mesmo radical indoeuropeu). Desde logo, as atribuiçons e funçons atribuídas a este Reue Larauco parecem confirmar o que a Linguística suspeitava.

  15. Optimista
    25 / Xaneiro/ 2012

    A Reve cansaronse de chamalo “deus fluvial”, “deus xenerico” e “deus das chairas”, básandose en supostos argumentos linguisticos, isto fai que non me fíe moito desta xente.

  16. isaac
    25 / Xaneiro/ 2012

    Outro momento máxico máis,….e xa vou polo…nonseicantos.(obrigado tamén o Padre Fontes).

  17. Antón
    26 / Xaneiro/ 2012

    Tenvos un xeito co misterioso e polémico colosso de Pedralva

  18. António Alijó
    26 / Xaneiro/ 2012

    Manuel, antes de partir para Montalegre, onde fico até Março, chegou-me este artigo da mão do David Fernandez.Gostei muito e agradeço sempre que se abre o alçapão para o nosso Larouco respirar e sair para o mundo que é seu.Porém, gostava de dizer, que para mim a Galiza é só uma e, desculpa, prefiro dizer a Galiza do lado português.Trenguices de velho.Um abraço e muito obrigado.

  19. André Pena
    26 / Xaneiro/ 2012

    ” —Estamos falando dun universo cultural común, pero este Larouco parécese máis a un Dagda que a Sucellus—” Vaites, vaites!

    (:

  20. medulio
    26 / Xaneiro/ 2012

    o deus Reve pode asociarse cun deus vinculado ó poder, sería o xefe, o encargado de “administrar xustiza” nun territorio concreto, e o que ostentase o poder político nun territorio, de ahí a súa acentuada “masculinidade”. Sería o xefe supremo, de ahí que se asocie a moitos deuses porque todolos deuses son xefes supremos en algo.

  21. medulio
    26 / Xaneiro/ 2012

    Pois a min Reve venme á cabeza palabras coma “reverencia” ou “reverendo”, “que es digno de respeto”, “que infunde temor”.

  22. Alobrix
    26 / Xaneiro/ 2012

    Muito interesante, um sacerdote católico protegendo a memória dum deus galaico, claro tinha de ser em ” Portugal”, onde a Gallaecia ainda pervive.
    Ainda que os comentários falem de Dagda ou Sucellus, deuses celtas da Gália ou Irlanda, o certo é que o deus mais famoso que leva um martelo, machado ou maça é THOR.

    O que é ainda mais sustantivo: na idade de bronze germánica há inúmeras representaçons de deuses com falos sobressaintes que empunham martelos ou machados, o mesmo que o deus galaico. As representaçons mais antigas conhecidas som germánicas, nom celtas.

    http://www.europreart.net/cgi-bin/baserun.cgi?_ses=7Cj22DlB39i9D64DDFD8&_tar=_pix&_nfoto=2

    http://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Datei:Tanumshede_2005_rock_carvings_5.jpg&filetimestamp=20061022154644

    http://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Datei:H%C3%A4llristningar_Lilla_Flyhov.jpg&filetimestamp=20060721100409

    http://de.wikipedia.org/wiki/Thor

    Desde logo, todo semelha apontar a um fundo cultural paneuropeu muito antigo que deu lugar a religions de grupos como celtas, germanos e outros muito semelhantes, sendo os galaico-lusitanos um desses grupos que
    provavelmente conservarom mais fielmente a memória dos ancestros comuns de há Milénios( mesolítico, neolítico, bronze??!!).

  23. 26 / Xaneiro/ 2012

    “…Enriquecer o futuro do pais co seu propio pasado” di o Gago neste post antolóxico.

    Eu fico con ise recado. O noso substrato cultural é fondo, tanto que hai cousas como estas, inda operativas, quero dicir vivas, na nosa sociedade. E digo nosa pensando nas moitas veces que, falando co Padre Fontes, temos recuncado no feito da identidade esencial de Nos, todos estes Noroestinos galaicos, transmontanos, miñotos e inda mais, que temos habitado sempre esta illa no atlántico norte. E digo illa por que así ten “funcionado” esta paisaxe e logo este territorio dende o punto de vista cultural, antropolóxico.

    A existencia do Padre Fontes é un prodixio. Sanador, menciñeiro, sabio das plantas, tolerante e curioso, amigo do Xaquín Lorenzo, Xocas, e doutros. Practicamente un taumaturgo que, en boa medida, cataliza ó seu redor unha outra realidade, aparentemente,ucrónica mais tan nosa, tan familiar. Non é?

    Así que, eminentemente, grazas señor Gago por facer todo o que fai pola normalización cultural de Galicia. E Grazas ó Padre Fontes, o mais semellante a un druida que vou ver nunca.

  24. Laura Lema
    27 / Xaneiro/ 2012

    Lembro ler que o historiador Peña Graña sempre defendeu que Reve era claramente unha deusA, esta ben que todo pouco a pouco se vaia esclarecendo, hoxe grazas a este achado sabemos que Reve non era precisamente moi feminina…

  25. Blanca García Fernández-Albalat
    28 / Xaneiro/ 2012

    Hola, a verdade é que a laboura de divulgación deste páxina é moi valiosa. Agardo ir en breve ver a imaxe desta divindade. Hai tempo traballei coa orixe e significado do teónimo Larouco – un traballo de colaboura coa Diputación da Coruña- chegando á conclusión que era a faceta “oscura” do Xúpiter celta, é dicer o faceta de “Señor do Alen” q

  26. Blanca García Fernández-Albalat
    28 / Xaneiro/ 2012

    Perdón, cortóuseme. Larouco, decía quer dicer o mesmo que o Deus Ler _”A Chaira (do Além). O feito de que apareza coa maza e un grande falo non fai mais que confirmar a identificación co Dagda Irlandés. E longo explicotear tudos os valores da maza e do falo nunha divindade de primeira xeración. O importante é confirmar a presencia dun Dagda – que na Galiza non recebe este nome senon Caros “o Amado”- no Larouco. É unha boa descoberta para GAliza e os estudos celtas.

  27. Blanca García Fernández-Albalat
    28 / Xaneiro/ 2012

    Só por poñer un comentario a algún comentario: Tolobrigo: Tongoenabiagoi non é un deus, xa o tgraduciu no seu dia Leite de VAsconcellos axudado polos celtistas europeos e quer dicer “O Xuramento dos Nabiagos” é dicer o compromiso sobor da pedra da tribu seguidora da deusa Nabia.
    Coitada de Reua, non se din mais que parvadas dela…. O tan chorado Guyonvarc`h interpretouna hai moitos anos como “Chaira”… calificando á deusa dunha semellante da Macha irlandesa que tería o mesmo significado… Tódalas ensoñacións acuáticas posteriores son fruto da sequía que seca a mente. O feito de que apareca perto das augas, non quer dicer que seña unha divinidade fluyente…. E no mundo céltico iso de chtonico… non sei q

  28. Blanca García Fernández-Albalat
    28 / Xaneiro/ 2012

    Sempre se me corta… digo que no horizonte relixioso céltico non se usa o termo chtónico. Iso se usa para as divindades gregas e quer dicer divindade de tipo infernal pero que sempre ten connotacións agrarias, derivadas do mito de Proserpina e a primavera. Pero no mundo celta non temos ren diso polo que o termo de divindade chtónica – que querería dicer “da terra”- non sei a que se refire, se ben a unha divindade agraria – sabemos que é ao rey e ao seu matrimonio coa terra a quen se lle agradece a fertilidade da terra como tan ben veu Guyonvarch -, ou ben a unha divindade do alem…. Ben é un termo que non se debe usar no horizonte celta pois chama a confusión.
    Reue Larauco:_ a Reua Laraucos. Sinto citarme pero sigo pensando que significa “A Chaira do Alem” e a xuntanza de ambos epítetos nunha dedicación o confirma.
    Un pracer.

  29. Blanca García Fernández-Albalat
    28 / Xaneiro/ 2012

    En canto ao sexo de Reua, eu penso – xa o pensaba no ano 90- que Reua ” A Chaira ” era femenina, unha deusa. André Pena tamén pensa o mesmo. O feito de que se xunten Reua Larauco pode ser unha sustantivación do tipo “´a Chaira (do Alem) do Larouco” sendo aquí Larouco unha toponimización… Como quen dí “A Chaira do Océano” Reua Ler/Llyr -….

  30. 28 / Xaneiro/ 2012

    Grazas polas valiosísimas achegas, Blanca! Teño unha pregunta ao respecto, a ver se nos podes axudar. Eu comentaba que aínda que tiña tamén o seu parecido con Sucellus, e Sucellus sabemos que está presente como deus no Leste da Península (relación coa Galia?) e Estremadura (en contexto moi romano), pero esta figura de Vilar de Perdizes efectivamente parécese máis ao Dagda irlandés. Sei que é unha pregunta moi ampla, pero a que podería deberse isto?

  31. carlos
    28 / Xaneiro/ 2012

    Carallo D. Manuel co nivel dos comentaristas xa mete medo deixar comentario ninjun á xente sin titulasion coma min……

  32. 28 / Xaneiro/ 2012

    É que o mellor de Capítulo Cero é o nivelón dos seus comentaristas, non só dos máis eruditos, senón de todos. Aquí cadaquén achega o seu e iso é un privilexio.

  33. 28 / Xaneiro/ 2012

    Concordo com a professora Albalat em que esse “Larauco” deve ser umha espécie de epíteto toponímico (perdoem se a terminologia é incorreta). O sufixo -ouco (< -aucu), de inegável sabor e filiaçom pré-latina, está presente noutros ítems toponímicos como "Caamouco", "Cavouco"… e ainda noutros em que se engadiu a lexemas que ainda som reconhecíveis e produtivos na língua atual, como "Penouco" ou "Pedrouco". Quanto a *ler-/*lar-, a sua interpretaçom como 'chaira' é mais que verossímil, e a sua produtividade na nossa toponímia igualmente salientável (Laro, Larinho…). É evidente que as montanhas do sul da Galiza pouco tenhem a ver com umha planície no sentido objetivo e geográfico do termo, mas sim que seriam planícies no sentido mítico (planície, chaira = Outro Mundo, Além, no início campo de batalha, depois território dos guerreiros mortos e dos defuntos em geral, espaço sagrado finalmente), vinculadas assim com a irlandesa Macha já mencionada, ou por exemplo com o topónimo "Letávia", antigo nome de Armórica.

  34. Tontxo
    28 / Xaneiro/ 2012

    Parabéns Manuel , estou impresionado.
    Eu penso que o esconderon porque está millor dotado que o seu deus jajaja,
    o tamaño importa, obrigado Gago e Padre Santos.

  35. 29 / Xaneiro/ 2012

    Só un apunte: As chans, polo menos na miña terra, están no alto do monte. Dígoo para escapar do simplismo de identificar chaira con val, e monte con todo o contrario. E engado: é nas chans onde se concentran as mámoas, para botar un pouco de leña na caldeira daqueles que buscan sen atopalas as chairas do alén e dos mortos :-).

  36. 29 / Xaneiro/ 2012

    Aí falaches, Franjo. Acabo de revisar o mapa topográfico do Larouco e hai unha chanciña notable na cima (non estiven fisicamente no alto do monte). Non sei como andará de megalitismo.

  37. 29 / Xaneiro/ 2012

    moi bo traballo. Obrigado!

  38. Luis
    30 / Xaneiro/ 2012

    A presencia de Sucellus na península baséase na iconografía, xa que por desgracia non temos referencias epigráficas do mesmo.
    Manuel, agradeceríache algún aporte sobre este figura no leste peninsular, xa que recoñezo o meu descoñecemento sobre a cuestión.
    A conexión extremeña sóame máis. O profesor García y Bellido publicou un breve artigo sobre as figuriñas de Sucellus atopadas en Puebla de Alcocer (polo menos, iso dí García y Bellido; parece máis ben que proceden das ruinas de Lacimurga, en Orellana la Vieja) Pódese descargar en pdf aquí:
    http://www.cervantesvirtual.com/buscador/?f%5Bcg%5D=1&q=Garc%C3%ADa+y+Bellido+Sucellus&x=0&y=0

    Tamén se pretende establecer relación entre Sucellus e o topónimo Sucaelo (Alcalá la Real, Jaén)
    Convén non olvidar que cando empregamos fontes da época romana, non se pode descartar que a presencia -epigráfica, iconográfica ou toponímica- dunha divinidade pode ser froito non tanto dun culto local prerromano, senón dunha importación chegada a través dos movementos de individuos facilitados polo imperio romano. A presencia dun suposto Sucellus en terras béticas supoño que habería que entendela por ahí.

  39. 30 / Xaneiro/ 2012

    Ok, Luis, busco as referencias e mándochas. Eu tamén penso que as de Estremadura son importadas.

  40. j l galovart
    31 / Xaneiro/ 2012

    Ineludible sería la lectura del artículo mítico de Antonio Rodriguez Colmenero, “Montanhas Sagradas no Noroeste hispánico:Larouco, Marào e Teleno”. Son grandes latinistas europeos los que han discutido y al final aceptado sobre lo que él dice sobre las aras romano-indígenas (?), en que se mencionan estos nombres de montaña. Se les da tratamiento de Dios a ellas mismas ,no se habla de “olimpos” sino de montañas sagradas por si mismas, que no son residencia de dios alguno.Por tanto Larouco debía ser sobretodo una montaña sagrada, y no es representada por antropomorfo alguno. Ni siquiera el muy magnífico descubierto por el Padre Silva en su iglesia de Vilar de Perdices. En el 2008, en el Congreso Transfronteirizo de Arqueoloxía de Montalegre, incluyó su imagen en la breve y cariñosa presentación de bienvenida.Yo después fuí a su casa para intertar verla; pero no estaba su descubridor y cuidador . Tu foto es magnífica; pero sobre su interpretación, como ya dije ,estoy en desacuerdo. Yo la entroncaría con la estatuaria protohistórica del Coloso de Pedralva.Una estatuaria que se produjo lateral y paralelamente a los guerreros , los toros y los puercos bravos.
    La cuestión es que se han descubierto un poderoso grupo de petroglifos prehistóricos y geométrico-atlánticos al pié del Teleno ( dos rocas, una de ellas con 3 laberintos “siete-trayectos”) el mas importante de los tres montes mencionados (sobretodo poque han aparecido mas aras a él dedicados).El profesor Henry de Lumley habla del Monte Bego (2872 m.), como “Montagne sacrée de l´âge du cuivre et de l´âge du Bronze Ancien”. En sus valles altos hay grabadas varias “dizaines de signes simboliques sur plus de 4000 roches polis par les glaciers quaternaires”. Los petroglifos del Teleno, podrían indicar un caracter sagrado del monte 2000 años antes de la conquista romana y el latín……..

  41. 31 / Xaneiro/ 2012

    Grazas pola ligazón, José Luis, pero témome que teño que discrepar contigo.

    Hoxendía hai ben de consenso sobre os investigadores sobre que Reve Laraucus que é un deus dos de toda a vida. Laraucus, efectivamente, parece ser o epíteto dunha divinidade que sería o equivalente a Xúpiter. Que se pareza máis a Taranis ou non xa é outro conto, pero eu aí xa non me meto, que é un bo berenxenal. :-)

    http://www.ucm.es/BUCM/revistas/ccr/11354712/articulos/ILUR0404110247A.PDF

  42. j l galovart
    31 / Xaneiro/ 2012

    …pero eludes hablar de montes sagrados protohistóricos y / o prehistóricos ;del Larouco, el Marào y el Teleno a que se refieren las aras que estudia A. R.Colmenero. En cualquier caso, tu reportage es excelente. Y el Padre Fontes un gran hombre. (hace años conocí otro espantoso señor cura del norte portugués; el Padre Avelino, amigo y contertulio de Miguel Torga…¿aún vive?…)
    Dice A.Rodriguez Colmenero, que la mas expléndida panorámica del Larouco no se contempla desde Montalegre sino desde el Alto de Fumaces, al Norte, “assemelhandose a un inmenso reptil deitado ao sol”. No conozco esta sugerente perspectiva del monte. Nadie ha publicado su fotografía aún.

  43. 31 / Xaneiro/ 2012

    Non, non eludo, pero aquí estou falando dun elemento arqueolóxico concreto dentro dun contexto arqueolóxico tamén bastante concreto. Neste contexto, as evidencias arqueolóxicas (inscricións) son tremendamente claras: é un deus quen vive no Larouco. Ou dito doutro xeito, a sacralidade dese monte substánciase nesa figura mitolóxica, igual que moitas fontes en Galicia destacan a súa sacralidade a través de mouras ou determinado tipo de ritos. Claro que hai máis montes sagrados ao longo do país e no contexto do NO peninsular. De feito, sospeito que a noción de ‘monte sagrado’ cumpre funcións non só relixiosas, senón políticas, en relación aos pobos que os rodean. E seguro que uns cantos deses montes son sagrados desde cando menos o Neolítico. Unha cousa non quita a outra. :-)

  44. Celtius
    31 / Xaneiro/ 2012

    Con todo, a min o que me chama a atención é o tema do sexo desta deidade. Desde logo, se pensamos que é a representación de Reve, esta non poderia ser en absoluto unha divindade feminina, ás vista están os seus atributos…

  45. Karl
    1 / Febreiro/ 2012

    Ola,

    Eu teño andado algo no Larouco. Tés razón Manuel no da chaira na montaña. O Larouco máis que unha montaña é unha enorme meseta elevada 1000 e pico m sobre as terras circundantes. É accesible desde perto de Padornelos (Montalegre), hai unha pista que hai uns anos estaba en bo estado por cauda dos arranxos para o parapente, chega ata o cume. Pois ben, cara o NE hai unha chaira enorme, moi alta e clima moi duro. Debía destacar máis hai 300 anos, cando había máis bosque. Por outro lado ao estar tan alto, o que fai o Larouco é favorecer as treboadas

    Parabéns

  46. karl
    1 / Febreiro/ 2012

    No cume do Larouco hai, efectivament, cara o NE unha inmensa chaira a moita altitude, moi plana, hai poucos sitios así en Galicia. A montaña é como unha inmensa mesa. Ao estar isolada debe favorecer as treboadas. Hai 3000 anos tiña que destacar máis, ao haber máis bosque por baixo. É accesible desde Padornelos (Montalegre) se a pista está ben, despois ándase uns 200 min cara o NE e se ve toda a chaira.

    Parabéns

  47. karl
    1 / Febreiro/ 2012

    20 minutos, non 220!

  48. Andres
    1 / Febreiro/ 2012

    Noraboa polo blog e tremendo post!!

    Se as xentes que fixeron ise Larouco poidesen ver ata onde chegou ;-)

    Somentes queria facer unha anotacion: polo que vexo no video a igrexa esta adicada a san Miguel, que polo que teño entendido e o arcanxel xefe dos exercitos de deus, polo que moitas veces sae representado cunha longa espada… ¿que santo poderia ser mais parecido a Larouco co seu rabo e o seu martelo?

    Eu quero pensar que os que fixeron a igrexa sabian moi ben a quen estaba adicada, ao Larouco cristianizado.

    Saudos e noraboa de novo por istos post tan abraiantes !!

  49. 1 / Febreiro/ 2012

    Segundo creio lembrar, Sam Miguel é um santo que muitas vezes (polo menos nos territórios de herança cultural céltica) oculta ou reinterpreta a Lug. A espada de lume de Sam Miguel tem-se assimilado à lança de lume que porta Lug, por exemplo, e que lembra a sua natureza solar. De fato, no artigo em que José André Lôpez (re)descobre a figura do Apalpador, estabelecem-se paralelismos entre esta personagem e antigas divindades do tipo “Lug”, e inclusive se conjetura com a possibilidade de que a denominaçom da freguesia de “Sam Miguel de Mercorim” tenha a ver com este contexto.
    Em fim, falo de memória e igual estou a contar algumha mentira sem querer.

  50. RvG
    2 / Febreiro/ 2012

    magago, solo esto: ¡¡¡impresionante!!!!

    ¡¡Que nivelazo!!, gracias doctora.

    Laros,Laros,Laros,Laros…¡Larouco!. El sitio o lugar de…

    Da gusto leer este blog.

  51. Karl
    2 / Febreiro/ 2012

    Ola,

    Agradecería o nome da igrexa (ainda que creo que só hai unha en Vilar de Perdizes. A foto do Larouco é desde alí ou desde Santo André, ou desde Gralhas? Grazas

  52. Karl
    2 / Febreiro/ 2012

    Ehem, é evidente que é a igrexa de São Miguel. Desculpas…

  53. 2 / Febreiro/ 2012

    …quitáchesme a palabra da boca. :-)

  54. Antón
    3 / Febreiro/ 2012

    ola, unha dúbida.
    Algúen sabe que é unha estrutura que sae no google earth nas seguintes coordenadas, ao sul da serra de Larouco?

    Lat.: 41°53’9.79″N

    Lonx.: 7°43’21.15″O

    Semella romano ou medieval pero…

    saúdos

  55. Blanca García Fernández-Albalat
    7 / Febreiro/ 2012

    Hola Manuel, Sucellos é un dos nomes e das categorías que toma o Xúpiter celta na Galia. “O que golpea ben”, en orixen é o que leva a maza dando a vida e a morte… logo derivou en deus vencellado á guerra. Pero ten a mesma idea. Eiquí, na Gallaecia temos de contar con un arcaismo mor que noutros lugares celtas polo que nos atopamos coa primitiva figura do Xupiter-Dagda, o señor do além. … Estou estudando a orixe simbólica da maza. Cando remate o estudo cóntovolo pero penso que ten moito a ver co raio do Xupiter román arcaico, co martelo de Thor, e son algo mais do que talismanes… por ir adiantando algo. Un pracer escreber acó.

  56. 7 / Febreiro/ 2012

    COm respeito ao tema da maça, num dos primitivos textos artúricos galeses (agora mesmo nom lembro o título… pode ser “Erec e Enid”?), o herói tem um encontro com um gigante dotado de umha maça com a que golpea os animais que o rodeiam, dando-lhes a vida e mais a morte. Suponho que conecta diretissimamente com o que diz Blanca.

  57. Blanca García Fernández-Albalat
    8 / Febreiro/ 2012

    Montes Sagrados sin divinidad: IMPOSIBLE… lo sagrado lo es por “impregnación” no por inmanencia… Sinto discernir de Galovart pero precisamente estou traballando na orixen dos lugares sagros e sempre é un lugar de comunicación coa divinidade. Outra cousa é que nos recoñezamos á divinidade. Por exemplo entre os amerindios a montaña sagra é tamén un medio de comunicación co Espíritu pero non é un calquera é wanka tanka : a orixe : o pai dos deuses e dos homes. A sacralidade inmanente sempre é vencellada a unha divinidade. SEMPRE…. non voltemos por favor a falar en animismos que xa reivindicaramos a crenza non panteón, nos deuses ou no Espíritu. Non retrocedamos por favor que falamos dos nosos devanceiros.

  58. 11 / Febreiro/ 2012

    ……Blanca García ; …no entiendo lo que dices,ni el enfado . …dice Mircea Eliade para resumir un largo escrito sobre el simbolismo del Centro.
    a) la Montaña Sagrada -donde se reúnen el Cielo y la Tierra- se halla en el centro del Mundo;
    b) todo templo o ciudad sagrada es una “montaña sagrada”, debido a lo cual se transforma en Centro;

    …sobre montañas sagradas ,nada refieren los actuales articulos o estudios de la prehistoria o la protohistoria gallega. Una excelente excepción es Antón Bouzas con el estudio astronómico y las fotos del sol naciente sobre el Pico Sacro, en el solsticio de invierno, desde el castriño de Conxo. Creo recordar que desde la iglesia de Villar de Perdizes no se ve el Larouco,si se ve desde el pequeño santuario rupestre de la Pedra Escrita que está a 2 o 3 km. Inmediato a él hay una roca con muchas coviñas pehistóricas.
    …..Si se busca Villar de Perdizes en Google, cualquiera puede comprobar que desde algún sitio no muy lejano, en el solsticio de verano, debemos ver el ocaso del sol sobre la cumbre del Larouco. Una relación posiblemente menos precisa pero parecida, a la que hay entre el castriño de Conxo y el Pico sacro.
    …..Sobre el Monte Teleno y los importantes petroglifos “atlánticos” allí descubiertos ,Juan carlos Campos acaba de publicar un libro y en él la foto del ocaso del sol sobre la cumbre del monte, en el solsticio de invierno, desde los petroglifos.
    …..

  59. Karl
    11 / Febreiro/ 2012

    Ola Antón,

    Por esas coordenadas chego á chaira alta do Larouco, é unha planicie a moita altitude. Non puiden ver esa estrutura pero son esperables estruturas relacionadas co pastoreo, a zona está a 1300 ou 1400 m, lembre de ver algúns muros de pedra e algunha construción moderna para gando. A paisaxe é de grande soidade e amplitude, con pouca presenza humana

  60. Karl
    11 / Febreiro/ 2012

    Meu Deus, este crego de Vilar de Perdizes ten un pacto co deus Larouco? Lembro de velo hai décadas e fisicamente parece igual…

  61. Blanca García Fernández-Albalat
    12 / Febreiro/ 2012

    Hola, de nuevo, Galovart, discrepar no es enfadarse, é sinxelamente discrepar. Eu tamén leo a Eliade. Montaña sagra onde se xunguen Ceo e Terra… por suposto. PERO é o lugar onde se manifesta a divinidade ou as divindades, onde teñen lugar as hierofanías sobor de tudo se temos en conta que Ceo – era personificado polas divindades uránicas y Terra polas telúricas.. Ceo e Terra son o Deus do Ceo e a Deusa ou deuses da Terra. Ou polo menos é así coma interpreto eu os escritos de Mircea e os tratados sobre relixións antigas. A montaña sagra, o mons Meru dos indios védicos, a montaña sagra dos amerindios son acubillos dos deuses ou hierofanías. Outra cousa é a escolla do lugar, niso sí entra inmanencias: o porqué é unha montaña e non outra pero iso xa é areia doutro costal e terreo cecais resbaladizo co chamanismos. Un pracer.

  62. Antón
    13 / Febreiro/ 2012

    Ola, un saúdo Karl.
    Coma son un tarugo nen sabía como importar un enlace de googleMaps :(
    velaí o enlace á estrutura (presunta):

    http://g.co/maps/4k7hw

    Trátase dun rochedo xusto no centro dunha especie de recinto rectángular, de 280 m de ancho con foxo e dous saíntes (bastións?) nos vertices oeste/leste.
    Devandito foxo aproveita unha especie de veiga e linda coa pista principal, xusto onde se ven dous coches na imaxe do GoogleEarth.
    Ó millor non é nada, pero a min paréceme un castelo
    Un saúdo a todos

  63. Blanca García Fernández-Albalat
    13 / Febreiro/ 2012

    Karl, o lugar ten unha pinta estupenda. Pero pode ser moitas cousas. O primeiro xeito de investigar é recoller a toponimia menor e se cadra xa con eso logramos saber o que houbo lá. Senon as lendas sobre o terreo… e tamén a documentación medieval, catastral.. etc. Un pracer.

  64. 13 / Febreiro/ 2012

    Si, eu non sei o que é, pero se andivera pola zona achegaríame alí a botarlle unha visual.

    Non creo que sexa algo moi preeminente, con todo. Coñezo a bastante xente con gustos arqueolóxicos que ten andado por aló enriba. Pero nunca se sabe!

  65. Rogerio
    14 / Febreiro/ 2012

    Olá, só dizer que se fosse uma inscrição romana a gente falaria em reaproveitamento e não em que foi escondido dentro de uma igreja…

    Quase com certeza q quando a Igreja foi construida a pedra com a representação humana já não estava em uso, vejam o seu desgaste. Simplesmente foi reaproveitada para a construção. Cronológicamente há uma diferença de mil anos entre a construção do actual templo e a factura da imagem.

    Para não dizer q poderia ser a lápida de um ferreiro tardoantiga….

  66. Karl
    15 / Febreiro/ 2012

    Ola Antón, a primeira vista paréceme unha estrutura xeolóxica, un rochedo,arrodeado dun muro de pedra. Muros de pedras hai por moitos sitios en Galicia con tradición agrícola e gandeira. Podería ser unha estrutura pastoril (habería que ir alí , claro). Na zona hai algúns afloramentos rochosos derivados da acción periglaciar (a maior parte son superficies amesetadas, unha antiga serra completamente erosionada

    Saudacións

  67. Maria João Correia Santos
    17 / Febreiro/ 2012

    Estimado Manuel,

    antes de más, te doy la enhorabuena por la divulgación de otro importante hallazgo! Este me emocionó de verdad, puesto que parece confirmar lo que muchos compañeros ya habian intuido, publicado y algo que yo misma vengo diciendo desde hace tiempo.

    Te dejo algunas líneas de un artículo que publiqué en Paleohispanica y que puedes encontrar en:
    http://unizar.academia.edu/MariaJoaoCorreiaSantos/Papers/392159/EL_SACRIFICIO_EN_EL_OCCIDENTE_DE_LA_HISPANIA_ROMANA

    Desde la perspectiva etimológica, se pue-den considerar dos restituciones igualmente posibles: *reiuos < *r-(e)u-, “curso de agua, río” (Villar Liébana, 1994-1995: 249; 1996: 193-201; Prós-per, 2002: 48, 143-144) y * Reu-e < *Dyew-ei (Witczak, 1999: 70-71; Búa Carballo, 1997: 79-82; 2000: 60, 167). La frecuente asociación de este teó-nimo a epítetos etimológicamente vinculados a fenómenos acuáticos y mon-tañas, y luego, a dos poderosas manifestaciones hierofánicas, generalmente articuladas en el ámbito de las divinidades soberanas indoeuropeas (Olivares Pedreño, 2000a: 201-208; 2002: 169-186; Santos, 2006: 35-48), nos hacen pensar, sin embargo, en la equivalencia *Reus = *Diaus.
    No hay, hasta ahora, ningún epíteto claramente referente a apelativos étnicos o núcleos de hábitat: al contrario, es de notar la frecuencia de epíte-tos relacionadas con los mencionados fenómenos naturales,25 hecho que, por otro lado, invalida la propuesta de Reve como nombre general de un tipo de entidad ligada a los cursos de agua, defendida por Villar Liébana (1996: 193-201). Esta proposición resulta poco convincente, en la medida en que no hay nada en concreto que la autorice, a excepción tal vez del hecho de que haya muchos ríos, según argumenta el mismo autor (idem: 201), lo que no puede ser considerado determinante para una conceptualización genérica de la di-vinidad.
    Por otro lado, es muy relevante la aparente asociación de esta divinidad a Júpiter, atestiguada en las dedicatorias orensanas consagradas a Iovi Ladico y en los altares votivos del santuario de Pena Escrita (Vilar de Perdizes).26 Otro aspecto muy interesante de su plano cultual parece ser la mutua exclusión de los ámbitos de difusión de Reve y Lug, tal vez explicable si conside-ráramos que son divinidades de un ámbito análogo, pero correspondientes a dos sustratos religiosos disferentes: Lug al sustrato céltico y Reve eventual-mente a un sustrato cultual más antiguo. También es importante señalar que, en la inscripción del Cabeço das Fráguas, es precisamente Reve quien recibe la víctima de más valor, es decir el toro, siendo así muy tentador pensar de nuevo en la propuesta etimológica de Tovar para ifadem, “cubridor”, califi-cativo enteramente apropiado para un animal dedicado a una divinidad regu-ladora de los fenómenos atmosféricos y liberadora de las aguas (Eliade, 1994: 116-117, 120-131). Por ello no debe descartarse la posible identifica-ción de Reve como una divinidad soberana, claro, con las debidas cautelas que la fragmentación de los datos nos impone. (p.185-186).

    También hago referencia a las varias tésis aquí:
    http://unizar.academia.edu/MariaJoaoCorreiaSantos/Papers/398109/The_triple_animal_sacrifice_and_the_religious_practice_of_the_indigenous_Western_Hispania

    O sea, es un hallazgo extraordinario y que da mucho que pensar!

    Un abrazo y sigue divulgando!

    Maria João Correia Santos

    PS- Te has equivocado otra vez con mi nombre en el texto, jeje, ya veo que me quieres re-bautizar ;)

  68. 18 / Febreiro/ 2012

    Glubs! Cambio ese José por Joao! :-)

    Grazas por comentar, Maria!

  69. Karl
    18 / Febreiro/ 2012

    Ola,
    Non teño lido nin unha soa páxina sobre deuses prerromanos, pero se me presentan esa imaxe o primeiro que penso e nun ferreiro. Se me falan do Larouco o primeiro que penso é nunha treboada que me colleu alí. Non sei se será un deus, pero sei que a montaña ten máis poder ca min
    Saúdos

  70. João Fonte
    20 / Febreiro/ 2012

    O sopé Sudeste da Serra do Larouco, justamente onde se localiza o Altar da Penaescrita e esta referida escultura, está repleto de vestígios de mineração e metalurgia de estanho de época antiga, sobretudo da Idade do Ferro e época Romana, e de volfrâmio de épocas mais recentes. Não que eu queira relacionar directamente ambas coisas, fica apenas a informação.

  71. Blanca García Fernández-Albalat
    21 / Febreiro/ 2012

    Respondendo a Karl, home, non só levan maza os ferreiros. E o que sabemos do ferreiro celta: Goibniu o Gobannos, non teñen un falo de semellante tamaño. Para caracterizar ou ubicar unha iconografía temos de ter en conta a mitoloxía e o resto das imaxes de semellante encuadre cultural e cultual. E dentro do mundo celta o que leva a maza e ten un tremendo falo e Dagda e ninguén maís. E Dagda é o nome que en Irlanda recebe o Júpiter celta o señor que rexe o Universo e o seu movemento, o que regula o tempo e non só o atmosférico senon o ritmo das estacións, e o señor de todo aquelo que é regulado, da ley. E a maza é un instrumento lexislador en relación á vida e a morte, semellante ao martelo de Thor. Un instrumento de xuramento. Relembremos o altar ao ar libre de Braga, a Fonte do Idolo onde se documenta o xuramento: Tongoe Nabiagoi e se representa unha maza.
    En canto a Reua e as divindades acuáticas non vou seguir insistindo. A única divinidade “acuática” que existe non horizonte cultural celta é a Mórrigan a Soberanía Guerreira, pero só porque como señora da guerra mora na auga, lugar de tránsito ao alem. Só con ver a fermosa película de Excalibur vedes o “acuática” que é a Dama do Lago : a depositaria en derradeira hora da espada do rey, ou seña nas suas maos o destiño da celtia insular… Se a iso lle chamades unha divinidade acuática pois Reua e Nabia o son, senon… eu teño de engolir a “coroa” de Nabia Corona, e non teño moita vontade de descoroar a Nosa Señora da Batalla..
    Se alguén me pode explicar onde entran non panteón celta as tan abundantes divinidades acuáticas ainda estou por adeprendelo… Salvo que falemos do territorio de Ler, que tamén se chama “a Chaira” pero a ningúen se lle ocorre pensar que Mananann – Ler é unha divindidade “acuática”. Estamo falando do señor do além… que evidement mora no océano… onde se non ?

  72. 22 / Febreiro/ 2012

    Interesantes achegas, todas!

  73. Kamchatka
    27 / Febreiro/ 2014
  74. 13 / Novembro/ 2014

    Por certo, preto do Larouco atopouse un Ara a Reve, concretamente en Xinzo de Limia. Trátase dun ara erosionada en toda a superficie, sobre todo na parte superior da cabeceira e coa marca de dous dentes dunha pá escavadora en todo o largo do seu lateral esquerdo, afectando ás molduras. Presenta un capitel con un bocel. O dado epigráfico é sinxelo e liso polos lados e a traseira. O pé, traballado en liso e coa transición marcada por un bocel, está completo. Inscrición en seis liñas.

    A inscrición ocupa toda a fronte do dado epigráfico., Cicelado, Capital cadrada, latín, Honorífica

    REVE . A / MOAE / GO. ARC V N I I V. / SILVAN / VS . V . S . L . / M.

    Segundo Fariña Busto e Xusto Rodríguez a lectura sería:
    (REVE AMOAEGO ARCVNIIV SILVANVS V(otum) S(olvit) L(ibens) M(erito). A Reve Amoego Arcunii, Silvano dedicou de bo grao este voto.

    A inscrición está disposta en sete liñas relativamente equilibradas, agás a final, co M da fórmula disposta no centro pero algo forzado na altura. As interposición son claras e están situadas a media altura das liñas. L1: 5,5; L2 e 3: 5; L4: 4,5; L5 e 6: 5; L7: 4; o espacio interlinear é de 2 / 1,5 cm.)

    Podes vela en:
    http://www.altalimia.org/ficha_moble.php?id=09034801

  75. Paulo
    26 / Novembro/ 2015

    Muito bom , tanto a informação como a propria discução seguinte .

    Por curiosidade , na serra do larouco , existe uma especie de cogomelos psicadelicos (liberty caps/psylocybe simelanceata) , Isto podera ter alguma ligação aos cultos e ceri monias ?

  76. 26 / Novembro/ 2015

    Ola, Paulo, psylocibe haino nas serras de todo o cadrante NW da Península Ibérica. Non hai ningunha evidencia do consumo de plantas alucinóxenas en cultos da Idade do Ferro en Gallaecia. O que si temos é evidencias arqueolóxicas e documentais de que lle pegaban ao viño como na mellor das tabernas portuarias do país.

  77. 11 / Xaneiro/ 2016

    Que non morra este fío tan interesante!
    Aquí tedes fotos do paraxe do Larouco coñecido como Pena Muller. Aquí se celebraba fai algúns anos a festa do Larouco, que unía a portugueses e galegos como no seu día os unía a adoración polo deus Larouco. O profesor Colmenero di que por as formas das rochas é polo maxia e renome do lugar puido ser no seu día un templo pagano ou lugar de adoración.
    Este ano un grupo de xente da zona, ecoloxistas e amantes da historia vamos intentar recuperar esta festa histórica. Gustaríanos contar coa vosa axuda.

    https://www.facebook.com/media/set/?set=a.10152874970148877.1073741838.169611583876&type=3

  78. Miguel
    8 / Marzo/ 2016

    Hola. Sobre Larouco, me llama la atención el nombre de una calle Bienvenido Arias, un cura con este mismo nombre fue el párroco de Sta. Colomba de la Vega en León, si fuera el mismo me gustaría conocer algo de su vida, se que Larouco tuvo un párroco con este nombre Bienvenido Arias Perez allá por 1958, que dejo Sta. Colomba de la Vega en 1944, quisiera saber, si alguien puede informarme, de que otra parroquia procedía, a cual fue después de Larouco, donde fallecio, algo de su vida, porqué una calle con su nombre, como era…etc. Gracias.Un saludo. Miguel.

Deixa unha resposta

O teu enderezo electrónico non se publicará