Tras o ouro dos mouros (II): As pegadas dos reis

Last updated on 1 / Agosto/ 2011

Fotos: Sole / Gago

O meu irmán sinaloume a montañosa zona entre a Portela e o Castelo de Vitres, presidida polo Outeiro dos Corvos.

-Hai a base dunhas cabanas redondas por aló -díxome.

Un dos aspectos máis fascinantes e menos estudados da serra do Barbanza son os pequenos grupos de cabanas redondas que se atopan, ás veces, en lugares recollidos do vento e do frío e a carón dos pequenos regatos. Pouca xente os coñece, pero son arqueoloxía agrícola fascinante. Trátase das bases de cabanas feitas con materiais perecedeiros que se adoitan interpretar, malia non teren sido nunca excavados, como “refuxios de pastores”, de cronoloxías indeterminadas. A dureza das condicións metereolóxicas da serra permitiu a súa preservación.

Cando, hai anos, camiñabamos errantes pola serra, cando aínda non estaba torturada por pistas e eólicas, chegar entre a brétema ás ruínas destas aldeas de círculos sempre supuña a sensación de entrar nun mundo que descoñeciamos. De adolescente, moito me asombrei cando lin en O sabueso dos Baskervilles, de Conan Doyle, como Sherlock Holmes e Watson pasaban por lugares similares nos paramos de Dartmoor. Só que alí se consideran, a maior parte deles, da Idade do Bronce.

-Imos buscar esas cabanas! -dixen.

E aló nos adentramos, sen saber o que nos iamos atopar alí.

Así que entramos na zona desde a Portela, que é o punto máis próximo para entrar baixo o abeiro do Outeiro dos Corvos. O outro posible acceso, se cadra un dos orixinais, cando se entraba desde o interior destes paramos, está gobernado por unha mámoa que marca, ao mesmo tempo, o milenario Camiño Real que unha pista destrozou este mesmo ano. Pero nós entramos superando unha valgada pola que serpea un pequeno camiño de cabalos, ata que se abre un val: xa estabamos nos dominios da Loba Branca das lendas de Montañó. Camiñabamos o meu irmán Xurxo, Sole, Javi e máis eu. De súpeto, a desfeita na que se ten convertido o alto do Barbanza desapareceu, e vimos como foi esta serra durante miles de anos, antes destas dúas últimas décadas depredadoras. Había un enorme silencio. No alto voaba unha ave rapaz. E non había nin eólicas, nin pistas, nin camiños. Só vexetación pobre e brava, algo de toxo, e un aire pesado, produto das nubes que pechaban o céo. Comentámolo eufóricos.

Liña da escavación seguindo o val

Camiñamos por aquel val á sombra do outeiro, ata que vimos algo un pouco estraño. O regato que formara aquel dondo val ía, non só seco, senón máis fondo do habitual. Decatámonos de que alí pasara algo raro. Alguén decapara o interior do val, cavando nel, baixando o nivel da terra a un nivel que hoxe era de máis dun metro de altura. É dicir, alguén fora extraendo terra de toda esa zona interior. Pero esas toneladas de terra non estaban por ningures. E ollo, non había pedra. Alguén remexera terra.

A nosa sorpresa foise acentuando conforme baixabamos val abaixo. De súpeto, apareceu un muro dividindo o caudal seco do río.

E logo estruturas e máis estruturas camufladas entre a frouma. Claramente, eran presas de auga, canalizacións.

-Unha mina?
-Unha explotación secundaria -dixo meu irmán. Chámanse así ás explotacións a céo aberto. Pero meu irmán, que ten colaborado en proxectos de investigación sobre minería histórica do Barbanza non lle soaba de nada. Eu repasei mentalmente unha publicación recente sobre a mesma temática: pero alí non se facía mención algunha deste lugar.
-Pero que raio sacaban de alí?

Erramos polo lugar, procurando máis evidencias. Ao meu ver, todo aquelo era bastante moderno, en apariencia. Anos 40. Posguerra. Febre mineira. Pero non figuraba aparentemente no catálogo oficial de minería para a zona. Logo o comprobamos. Non aparecía. Subimos a un pequeno outeiro que parecía dominar todo. Vaia!

Unha sólida casoupa de porpiaño parecía estar ubicada, aló no alto, dominando todo o val. Estaba en ruínas pero era de sólida factura, trazando unha L. Cabo dela estaba labrada unha canle pola que no seu momento debía haber unha traída de auga para as presas da zona inferior. Subimos á casoupa. Desde alí vimos o porto de Vilagarcía. Chegoume unha imaxe á cabeza.

Todo se conectaba dun xeito raro. Esta foto -obtida polo anterior equipo arqueolóxico de Neixón do Laboratorio de Patrimonio dentro do seu proxecto sobre a industria do wolfram no Barbanza- tomouse nos anos previos á II Guerra Mundial no porto de Vilagarcía. Son dous mozos galegos posando na xornada de portas abertas coas que o capitán nazi permitiu a entrada ao seu buque de guerra. Amizade hispano-alemana. Non sería o único buque. Vilagarcía era o punto de saída cara as industrias da guerra alemanas do wolfram do Barbanza. Lembrei algo que Blanca Caamaño deixara escrito no seu artigo sobre a minería do Barbanza: a calzada do castelo de Vitres amañárase polos presos/escravos do campo de concentración da Pobra do Caramiñal para facilitar o acceso a un posto de observación nazi sobre as zonas de minas. Cronoloxicamente, esta caseta parecía corresponder a esta data. Dominaba un val mineiro. E vía en primeiro plano o porto de Vilagarcía. Entroume -xúrovolo- un calafrío.

E hoxe hai outra cousa máis. Observen aos dous mozos que están nesa fotos. Un deles preservou con celo e afán toda a súa vida en fotografías, gardando as imaxes en pulcros álbumes que son toda unha historia humana da Guerra Civil desde o bando nacional. Esa persoa morreu hai dous días. E con el vaise esa parte da historia. Tivemos a sorte de gravalo en vídeo. Un día, cando traballemos o material, volo amosaremos. Pero esa era outra historia que se nos escapa, literalmente, en horas.

Nazis. Wolfram. Wolfram? A céo aberto?

Isto é moi pouco produtivo -comenta o meu irmán- pero aquí hai uns traballos do copón. A casoupa controla o val no que estamos, pero aló embaixo, aló embaixo hai outro…

A primeira vista, ese val inferior tamén está raspado, a súa terra está aproveitada. Pero en canto entramos nel, tapados polos toxos, atopamos tamén moitos outros muros. A min algúns deles parécenme anteriores. En posteriores visitas, Xurxo Ayán identifica tamén as bases dunha vivenda escavada en parte na pedra. E nunha pedra sobresaen unhas escadas:

Comezamos a entender algo. Aquí, neste val, conflúen varios regatos. O Rego do Mosteiro, o de Marcelei, o do Batán, e acumulan entre todos bastante auga. Isto que vemos baixo os fentos son piscinas de decantación de mineral. Non entendemos aínda como funciona o sistema, pero entendemos que fan algo no val superior e cargan auga, acumúlana, e despois bótana aquí abaixo, cara esas piscinas tapadas pola frouma. E aquí acontece algo ben curioso. Avanzando ata a saída deste val, observamos a unha parella río abaixo. Distinguimos que levan botas de goma e están no medio do río. Saudámolos berrando. Serán de aquí? Saberanos dicir como se chama este lugar? Voume achegando a eles mentres lles berro. O home escóitame primeiro e vírase. Que leva na man? Unha peneira? A muller tamén se vira sorprendida. Leva outra? O home móvese rápido e tira aquel cedazo contra algures. A muller súmase. Cando chegamos ata eles están fóra do río, esquivos, e marchan inmediatamente do lugar.

Mirámonos estrañados.

-Ouro? Ouro?

Si, Ouro, o mítico ouro do Barbanza. Estudando os mapas xeolóxicos do Barbanza, observamos que estamos na veta de Lampón. Case desde o pé do mar, e atravesando a serra, hoxendía, nunha estreita franxa, todo o subsolo está esfuracado pola febre do wolfram. Quen fala de wolfram, fala inevitablemente de estaño, ambos os dous minerais van asociados. Pero hai un terceiro. O ouro. A veta de Lampón, que deu lugar a un potente complexo mineiro na primeira década do século XX baixo a serra, pasaba xusto por aquí, por estes vales fundidos polos ríos. Pero mentres a industrialización construía minas con galerías modernas que baixaban e permitían profundar na veta con rapidez e obter a máxima extracción de mineral, o que viamos aquí era algo distinto: era o procedemento arcano e atávico de extracción de mineral. Era o río quen profundizaba na veta e, ao facelo, deixaba na man os prezados minerais. Pero, sen dúbida, é un proceso moito menos rendible que a minería convencional que estaba embaixo destes montes.

Procurando ouro no río Sil

Lembrei a Juana. Mirei onde estabamos. O macizo de Vitres estaba baixando este río.

-O ouro dos mouros -dixen.- É o ouro do home de Juana. O ouro dos desterrados e dos miserentos, dos pobres de pedir.

Logo puidemos comezar a reconstruír a historia deste lugar alegal, a Mina do Carballoso; fáltanos moitas cousas por saber, pero coñecemos o proceso. Aquí subían os pobres do Barbanza, a este val superior, durante o Tempo da Fame. Sachaban na terra, os homes no val superior, e as mulleres peneiraban con cedazo neste val inferior, procurando con paciencia nos restos o que os ansiosos ollos dos homes non foran quen de ver. Buscaban salvar as súas vidas, alimentar os seus fillos, buscaban a pedra ou a pepita de estaño que cubrise algo da miseria que os rodeaba, homes e mulleres sen terras nun mundo de lobos, nas grisamias dos anos 40, cos mortos da Guerra e os nenos da pobreza. Os vellos labradores das aldeas da serra xa nos falan de aquí, do Carballoso. De como o estano aparecía en puñados, de como se vendía de contrabando alomenos a dous intermediarios. Aínda non conseguimos confirmar a identidade dos homes que estarían na caseta. Non sabemos se estes homes procurarían barcos chegados de Hamburgo e se nalgún momento unha esvástica pendurou do interior ou do exterior desta caseta. Pero o sintomático é o desequilibrio entre o que contan os labradores e o que contan os mariñeiros. Mentres os labradores pensaban que aqueles mariñeiros desesperados que subían a aquel lugar húmido, frío e abandonado procuraban estaño, a muller do mariñeiro mineiro, Juana, nos falaba do ouro. O secreto que levan os mariñeiros desesperados ao monte e devolven ás súas casas: que entre este estaño atopen o que de verdade solucionen este inferno no que se atoparon na súa primeira mocidade truncada por unha guerra civil. O ouro dos mouros. Dos mouros.

Esa parte é a que nos faltaba por comprender. A parte máis sorprendente de todo isto.

Volvemos matinando ao val superior, polo que entramos aquí, onde estaba a veta de mineral principal. Imos choutando de pedra en pedra, coa mirada perdida de quen procura cousas que non sabe que son. Sole vai diante. De súpeto mira algo no chan, coa man recolle o pelo e volve mirar. Dá uns pasos para atrás e volve onda min.

-Vaslle ter que chamar os petróghlifos da neghra -dise a risos.
-Como?

Achégome ata onde ela sinala e fico pampo.

-E isto? -observo o que teño diante dos ollos. É xa a tardiña e as sombras resaltan o que aquí aparece.

Meu irmán aparece por detrás e bufa, que é o xeito del de exclamar sorpresa.

-Pés? -di alguén.

Si, pés. Podomorfos, como se di tecnicamente. Está cheo deles. De pegadas de pés calzados sobre tres laxes. Unha chea de pés. Contamos aqueles que son máis evidentes. A laxe de embaixo ten cinco seguros. A laxe superior ten alomenos 12. E a laxe central ten 32 seguros. Pés esquerdos, na súa maioría, pero tamén dereitos. Algunhas parellas. Pés que miran arriba. Pés que miran abaixo. Estes podomorfos do Carballoso ou do Outeiro dos Corvos teñen unha factura moi naturalista. Aínda que nas fotografías non é doado de ver polo tipo de sombra que se crea sobre o motivo, están esculpidos simulando perfectamente o talón, a ponte e a parte dianteira do pé. Tallas, entre a 32 e a 38, máis ou menos. Soan como pés de verdade, pero de homes ou mulleres cunha estatura menor á nosa.

Estamos a 465 metros de altura, nun contexto -un val interior do Barbanza- no que hai moi pouca presenza de petróglifos e menos dun motivo tan específico como este, que está aínda moi pouco estudado en Galicia. Pero esta pedra convértese na campiona por etapas. 42 pés esculpidos, posiblemente a que ten máis de toda Galicia. Que demo é isto, de que cronoloxía? Envíoo por correo a especialistas como Antonio de la Peña, posiblemente o maior experto en petróglifos de Galicia. Confírmamo. Outros especialistas como Xurxo Ayán ou Leonardo González suben ata o val do Carballoso.

Un mes despois, camiñamos de novo por este lugar. Aínda que é xullo, o val tupiuse de néboa e chuvia, e as condicións climatolóxicas son mínimas. Pero chegamos ata aquí. Manuel Santos, arqueólogo do CSIC especialista neste tipo de motivos, examina como pode, entre a auga e a brétema, o lugar. Canda el está Marco García Quintela, catedrático de Historia Antiga da USC. Hai anos, eles lanzaron unha valente teoría ao redor do petróglifo das Ferraduras, en Amoeiro, que definiron como un lugar de investidura, de soberanía, de entronización de reis durante a Idade do Ferro. O rei vinculábase coa terra e o territorio pousando o seu pé na pegada. Recollían numerosas teorías e tradicións europeas ao redor deste tipo de petróglifos. As súas teorías, controvertidas e discutidas por outros membros da comunidade científica, significaron a primeira aproximación a este tipo de motivos en Galicia desde unha perspectiva da Idade do Ferro. Os plantae pedum, ademáis, están vinculados na tradición mediterránea á noción de divinidade, de pegada do deus.

-Parecen moi antigas, están desgastadas -di Manuel Santos – se cadra, do Bronce Final.
-Raro. A ubicación non encaixa moito na nosa teoría -di Marco García Quintela- aínda que non se pode ver nada con esta brétema. O máis importante nestes petróglifos é saber onde miran.
-Pois a min si me dá que encaixa, e moito, na vosa teoría -comento, ollando cara atrás.

No lugar, e a través de Photosynth, a posición dos petróglifos só parecen estar relacionados, no entorno, cunha cousa.

Veta de mineral escavada e os petróglifos en primeiro plano

Localización do petróglifo na saída de augas do val

A veta de mineral. Está no límite onde esta remata e onde se concentra a auga para descender cara o val inferior. Poden, por suposto, existir elementos, cousas, que non vemos. Pero esta veta de estaño é demasiado tentadora. A través deste panorama podes mergullarte directamente no val do Carballoso:

A maiores, hai varios aspectos intrigantes nestes motivos. En primeiro lugar, estas pegadas son o único motivo, o cal é estraño. Habitualmente, están combinadas con outros motivos, pero aquí non. E xuraría, ademáis, que hai outra variable aquí: hai algunhas que están sen rematar. Parecen todas pertencer máis ou menos a unha época concreta, quizais a un contexto cultural moi determinado. Malia o desgaste das figuras, hai algo raro nelas. Parecen ser feitas non só para cumprir algún tipo de rito nelas, senón para ser vistas desde lonxe. Falando disto onte, con Carlos Collazo, diante dun par de cervexas, en Rianxo. “Vense desde todos os sitios na contorna”, indícame el mentres prende un pitillo. Estamos dándolle voltas a varias ideas. E Carlos leva subido a estes paramos moitas veces nestes dous meses que andamos.

O verán por fin chegou a Galicia, e Carlos e máis eu acabamos de baixar dunha escapada improvisada a estes territorios do Outeiro dos Corvos, da Loba Branca. Temos moitos datos na cabeza. Moitos datos novos e outros datos que nos obrigan a reinterpretar ideas preconcibidas. Cando localizamos ese petróglifo hai dous meses, tardamos moi pouco en volver pasear aló enriba, sen rumbo fixo, como pantasmas entre os penedos e os prados. E apareceron máis cousas, vaia se apareceron máis cousas, cousas que establecen vínculos entre si.

Comecei a entender por que Juana e o seu home lle chamaban o Ouro dos Mouros.

Pero iso xa será asunto do episodio de mañá.

Nestes momentos, un equipo multidisciplinar de profesionais e académicos está a formarse para investigar o contexto arqueolóxico dos petróglifos de Carballoso/Outeiro dos Corvos. Estes textos son unha achega persoal, non científica como é evidente, ao lugar, e responden a impresións persoais concibidas como un adianto xornalístico a un proceso científico do que pode rematar diverxendo: creo na conxetura, na hipótese e na especulación como parte preliminar do proceso científico, e na análise, no descarte, na procura de evidencias, na contrahipótese como metodoloxía de obtención de resultados. Creo nos textos como documentos abertos e en evolución: en ciencia, pero tamén no xornalismo, ningún texto é definitivo. Tras esta serie, achegarase un proceso sistemático de documentación da área que non sabemos a que conclusión chegará. Iso si, todo o narrado é certo e verificado. E pódeste facer a idea que consideres.