Un día do verán de 1108, un pequeno exército de soldados observa o céo desde a banda occidental da ribeira do Miño. Vai unha calor insoportable, pero os cabaleiros e os soldados están en silencio. Fronte deles, un castelo inexpugnable emerxe sobre as augas, como un penón infranqueable. No alto, unha torre enorme. Por unha fiestra, asoma a cara dunha dona e un neno pequeno, que non lles quitan ollo. Tralas murallas daquel castelo no alto, distinguen unha hoste que tamén espía todos os seus movementos, pero máis alá, aprecian os barracóns e empalizadas dun exército que rodea o castelo. A cousa, aquí, en Marce, en Pantón, non está nada clara.
A Historia Compostelana, esa magnífica crónica da nosa Idade Media, bota man da poesía para describir a situación de aquela muller e o neno, no alto da torre. Di que están “como nas profundidades do mar”, seguros e atrapados ao mesmo tempo. Ela é Dona Maior, condesa de Traba, unha muller xa madura que defende con unllas e dentes a este cativo enfermizo que non é da súa familia; o neno é o infante Afonso Reimúndez, que dous anos despois sería coroado na Catedral de Santiago como Rei de Galicia e que despois sería coñecido, para a Historia, coma o Emperador Afonso VII. O home de Dona Maior, Pedro Froilaz, foi expulsado destas terras sen poder escapar co infante que ten ao seu cargo e Dona Maior, á fronte da guarnición, resiste un asedio que se prolonga demasiado. Oito mans asinan un pacto para rematar co cerco, pero Maior non se fía e reclama a chegada do home máis poderoso de Galicia: o bispo Diego Xelmírez.
Os soldados que espreitan da outra banda do río son a garda do bispo, que agarda para cruzar. Están todos en silencio, observando un céo excesivamente detido. De súpeto, aparece unha aguia enorme que salta dos riscos pedregosos da enorme fervenza de Auga Caída, un torrente de auga que se derruba enfronte deles, entre riscos e un bosque espeso. Os homes cabecean con pesimismo. A aguia falou. Vén en sentido contrario. Mal augurio.
-Meu señor bispo, non cruce!
Aquí temos a Diego Xelmírez. Está disposto a cruzar, porque se xoga moito. Ten que cruzar o río Miño só con tres homes, un apoderado de cada bando, e conseguir sacar a ese neno que é o seu futuro como sexa de alí. A barca está agardando, pero a batafoula medra.
-Non se meta no río! Non se meta no río!
Un grupo de soldados introdúcese na ribeira e retén a barca do bispo. Outros vixían sen parar a superficie maina, case detida, do río, procurando a aparición deses monstros dos que falan os locais, os xacios que viven nas profundidades desa volta do Miño. Moitos deles agarran as armas e desenfúndanas. Tras uns momentos de vacilación, Xelmírez volve tomar o mando.
-Parade! Deus non lle revela os seus plans ás bestas!
Os feitos demostrarían que, se cadra, o bispo estaba trabucado e os soldados non. A Historia Compostelana, tan glorificadora da figura de Xelmírez, así o deixa caer, a xulgar polos feitos que pasaron despois. A barca pasou da outra banda do río, ata o antigo Castellum Minei, o Castelo do Miño. Tras unha sorte de escaramuzas, o bando contrario conseguiría raptar ao infante, facer presa á condesa na mesma torre e, atravesando en barcas o río, atacar o campamento do exército de Compostela ata facer unha desfeita entre o exército do arcebispo. A crónica conta que os soldados composteláns fuxiron polos bosques e o alto dos montes.
Hai moito tempo que quería coñecer este lugar. O antigo Castellum Minei, presente nos documentos medievais desde o século IX, un privilexiado espazo de control sobre o río Miño. Interesábame porque nesta investigación das Repúblicas de Homes Libres, hai que explorar todos aqueles castelos que están documentados, para poder establecer tipoloxías que nos permitan comprender outros castelos similares que non aparecen na documentación. Así que nos achegamos ata a aldea de Marce, en Pantón, para reconstruír os feitos sobre o lugar. A aldea de Marce está na zona máis remota de Pantón, no pleno corazón da Ribeira Sacra. Hai que serpear co coche ata chegar a este pequeno e boscoso lugar no que sobrancea, aillada, a Torre do Reloxo, de orixe medieval. Unha moza sinálanos como chegar ata aló, baixando por un sendeiro que limparon os veciños. E fálanos tamén da Fervenza.
–A fergvensa -dinos unha mociña inglesa que sube, corredoira arriba, coa súa familia de volta do carreiro. As únicas persoas que nos cruzaremos neste sendeiro de marabillas serán ingleses. Andamos polas corredoiras.
Vemos un curuto boscoso. Velaí está o Castro de Marce, como hoxe se lle coñece. Pola investigación documental levada a cabo por Carlos A. González Paz sabemos que a propia acrópole castrexa é o Castellum Minei, unha fortificación que se remonta como mínimo mil douscentos anos atrás.
O castelo presenta unhas ruínas algo cubertas de vexetación, pero accesibles. Varias murallas protexen o acceso desde o exterior, algunhas delas en moi bo estado. Na zona superior hai unha plataforma achairada e chea de cachote, na que no seu tempo debeu estar a torre na que Dona Maior e o pequeno infante que logo sería coroado Rei de Galicia resistirían o asedio. Busquei o campamento do bispo Xelmírez da outra banda desta fermosísima volta do río Miño. Polo canón baixa unha brisa fresca que nos acouga. A sombra dos feitos históricos tremendos quedou aquí tamén recuberta pola existencia dun pobo oculto, que habita neste castro. E non son os mouros, senón os xacios, unha sorte de sereos de río que asasinan brutalmente a aquelas xacias que namoran e se mesturan cos homes da aldea de Marce. De aquí, do fondo do río, os veciños de Marce, conta a tradición, vían saír aos Xacios, transmutados en pavorosos monstros que os ameazaban, no mellor estilo lovecraftiano. E é neste derrubo de cachote das murallas do castelo agocha nesta mitoloxía ribeirana as casas e os lugares dos xacios. Desde aquí o río é coma un maxestuoso mar interior. De súpeto, vemos, como nun lago suízo, a fervenza caendo entre o bosque, esvarando ata o miño. Alucinamos. Hai que ir aló.
Volvemos polo camiño para achegarnos á Fervenza de Auga Caída. Baixando por amplas pendentes, imos sentindo o bramor da auga caendo, pero o solo é clemente. Mesturados entre carballos e castiñeiros, medran as cereixeiras bravas. No tempo da Ascensión, as cereixas choven desde o aire nestes bosques da Ribeira Sacra. Valas collendo a puñados mentres camiñas e te descolgas por caeiras ata chegar ao espectáculo.
-Sementáronas as xacias, seguro -di alguén.
É difícil describir a Fervenza de Auga Caída. Solitaria, inalterada, sen merendeiros, AVEs, banquiños para descansar, civilizados pasamáns, paneis explicativos redundantes…enorme, de corenta metros de altura, boscosa, brava, salvaxe.
A auga, de tanta altura, cae convertida en finos fíos de prata que tecen unha manta sobre o xisto, formando unha vizosa piscina. Ficas nela hipnotizado, marabillado. Con cordas descendemos ata a base deste anaco do paraíso. Seguro que aquí habían vir os xacios cando os bispos non cruzaban, ferro en man, o río Miño.
Aquí podes ver un panorama da fervenza:
Ollo, cando vexades o desvío que indica “Fervenza de Auga Caída – Tramo perigoso” e, pola outra banda, “Continuación de ruta”, seguide pola “Continuación de Ruta” para chegar á base da fervenza, que é a vista máis espectacular. Aquí tes unha localización dos dous sitios e o inicio do sendeiro.
Vaia dous post suculentos, com os chícharos acompanhando, abriremos um bom vinho destas Terras dos Lara para os celebrar,
à saúde dos castelos galegos…
Grazas, Ernesto, desfruta deses viños. Por onde vives hainos excelentes.
Iso si que foi un Xogo de Tronos, en máis dun sentido, levo media hora mirando estes dous post. Digo mirando, e digo ben. E síntome a ostia (perdón) de emocionado; e á vez nunha terra a destempo, nun eu a destempo. Hai uns días escribino así “Penso a miúdo na distancia que os galegos mantemos coa nosa realidade. Sexa patrimonio, cencia, empresa, política, ensino, pensamento, imaxinación ou administración: é como se non acabasemos de conectar con nós mesmos. É como se esquecésemos as palabras que nos dan nome; desprezásemos os legados que nos dan identidade; frustrásemos as accións que nos dan solvencia ou as leis e organizacións que nos darían benestar; nos ocultásemos dos soños, das emocións e das ideas que nos dan sentido e da arte que nos expresa; ignorásemos cal sexa o saber que nos constrúe, etc. Sei que non é enteiramente así, que esa é a imaxe que proxecta o poder (medios/capital/madatarios/…) sobre o noso imaxinario como nun filme de terror, ou unha parodia involuntaria; o medo, e o escepticismo, e a astracanada, paralisan.”
Gosto destes post das repúblicas tanto porque desminten, (todo na actitude persoal; só parte na realidade colectiva) o anterior, e ten todas esas cualidades dos novos tempos que levan palabras tan feas: proactivo, empoderado, colaborativo, distribuído, transmedia, interactivo, procomún… con significados tan interesantes, sabedores (nos dous sentidos outra vez), sans, e cheos de sentido.
Apertas para os tres, Sole, Xurxo e ti, claro. Cando o rapaz faga o selectivo iremos ver esa fervenza, e levarei a nena a un castelo con pedras de pura verdá.
Grazas, David, ás veces penso que en Galicia actuamos como se nos sobraran demasiadas cousas, movémonos como unha sociedade que actúa como se fose escandalosamente opulenta. Sóbranos a nosa Historia, sóbranos a paisaxe, os montes, mesmo sóbranos tamén as persoas que nos resultan incómodas. Os países pequenos tenden a facerse máis pequenos, no canto de facerse máis grandes -e non me refiro a nocións territoriais-, refírome ao ámbito moral, o cultural, o económico. Estes posts queren ser unha contribución a cambiar esa tendencia: a ampliar a noción do que somos a partir da descuberta do territorio e do que nel aconteceu.
Lévaos á fervenza, e mesmo pasa polo Castellum Minei, pero ese é “dos nosos”. Quero dicir, xa sabes como está. Se queren ver un castelo de verdade, lévaos a Pambre ou lévaos ao Castelo de Narla, que tamén está moi chulo e ao mellor os enganas pensando que é Narnia. :-)
David, que bo o que dis. Ás veces ler cousas tan acaídas co que eu tamén penso reconcílianme con este paisiño que nos tocou en sorte.
Como decía Risco, (cando Risco era alguén):
Cada terra é coma se fora o mundo enteiro. Poderala andar en pouco tempo de norte a sur, de leste a oeste noutro tanto; poderala volver andar outra vez e máis. Non a has dar andado. E cada vez que a andes has atopar cousas novas e outras has botalas de menos. Pode ela ser pequena en extensión. En fondura, en entidade é tan grande como queiras, e desde logo, moito máis grande de como ti a ves.(…) Do grandor do teu espírito depende todo, canto máis pequeno sexa, máis terra precisará. Se o teu pensar é fondo, a túa Terra, para ti, non terá cabo: nela estará o mundo con todos os seus climas. Se o teu pensar se detén na codia das cousas, non digas tampouco: Galicia é ben pequena; pequeno es ti, que endexamais poderás concibir nada grande.
Alucinoume a fervenza, e alucinoume esa paisaxe do “Señor dos aneis”, co seu castelo, o seu príncipe e os seus paxaros agoireiros. Pero agardo que algunha xente coa ánima cativa non lea endexamais este post, non vaia ser que pase coma na miña terra:
http://www.galiciamaxica.eu/CSS/SITIOS/PO/moana/pozadamoura/desastre/DSC_0001.JPG
Terrible esa foto, Padín.
O que pasa con Risco é un bo exemplo do que digo: polo que se le ultimamente, parece como se nos sobraran as persoas. E non sobra ninguén.
só unha cousa, en referencia a esa foto: eu daba clase en Moaña cando comezaran co campo de golf, botaran terra e pedra na Poza da Moura en Domaio
os anos anteriores cando pedías un traballo sobre lendas e así: todos viñan coa súa Poza da Moura, coas súas historias e os seus debuxos
despois de botarlle terra, foi coma se desaparecese do seu imaxinario, ningún neno falaba dela, literalmente botaran terra enriba da memoria e dos mitos
apertas
Boas! Onde se pode consultar o documento de Carlos A. González Paz que relaciona o Castellum Minei co Castro de Marce? Graciñas
Ola, Fran, podes consultalo aquí:
http://digital.csic.es/handle/10261/23122
Agora pola noite o repositorio do CSIC está caído, pero supoño que mañán pola mañá xa terán restablecido o servizo.
Este traballo de González Paz é un dos poucos en Galicia que ten examinado a relación entre documentación e evidencias arqueolóxicas na época altomedieval en Galicia. Un texto moi valioso.
A Poza da moura é un lugar fascinante, pola súa lenda, os seus muíños, a paisaxe sobre Rande. Mágoa que ficase estragada por ese asasino en serie chamado Vía rápida do Morraço.
O irmán Castelao decía que a Risco había que darlle unha labazada e chuspirlle nun ollo, pero logo daríalle un abrazo por todo o que lle debemos. Non, non sobra ninguén, se se é bó e xeneroso.
(Puxen un comentario semellante antes, pero borrouse. Segundo intento)