Unha abraiante Ponte de Mouros na Cidade de Fornelos de Montes


A Fraga do Monte da Cidade. Fotos: Sole

En Fornelos de Montes (Pontevedra) hai un castro abraiante. Chámase A Cidade e esténdese por un risco encaixado entre dous ríos, hoxe rodeado pola conca do encoro de Eiras, cuberto por unha espesa fraga. O castro ten dous foxos enormes. Un deles aílla a acrópole do resto do recinto. Outro, rodea unha plataforma que se estende ao oeste. Pero neste lugar, dun xeito que non sabemos polo de agora, produciuse unha sorte de simbiose cultural entre arquitecturas e espazos ao longo dos séculos que non é doada de explicar. Case mellor vela.

Segundo te vas achegando ao castro, polo mellor acceso posíbel neste momento (podes velo no mapa), comezan a aparecer casas ruinosas aínda en pé, asentadas ao primeiro ao pé da muralla do castro. O curioso é a regularidade de case todas elas. Son casas pequenas, sen fiestras, rectangulares, cubertas de carrizo. Boa parte delas foron construídas semienterrando a casa na terra, escavando un acceso lateral e suxeitando a terra da parede do acceso cun muro de contención. É dicir, para meterte nas casas orixinalmente terías que baixar un metro ou así. As portas son diminutas, e boa parte delas teñen un minúsculo anaco de terra cercado á súa entrada. Non teñen restos de tella e en boa parte delas localicei as pedras da lareira nun dos recantos.


Aquí se pode ver claramente a disposición da casa. Semisoterrada, a estrutura da dereita é o muro de contención que permitía baixar á casa.

Ao continuares camiñando, entrarás na parte máis complexa deste lugar. De súpeto ábrese o primeiro foxo, polo que andas, enorme, aos pés da Cidade. Alí, sucedéndose, aparecen moitas casas, unhas tras doutras, semienterradas, dispostas ao carón do camiño, encaixadas nese húmido e escuro espazo. Cada unha co seu mínimo microespazo valado á porta. Como unha colonia, ou algo así. ¿Pero quen carallo vivía aquí?


Aquí pódese ver a sucesión de casas (esquerda) ao carón do camiño (dereita), ubicadas dentro do primeiro foxo

Pero o realmente alucinante, aínda máis, vén agora. Ao fondo do foxo distinguimos como unha enorme muralla. E un arco oxival abríndose no medio.

Iso que vedes aí é o que os veciños de Oitabén chaman A Ponte dos Mouros. Trátase dunha especie de ponte-acueduto que atravesa o foxo e comunica a croa do castro coa segunda plataforma, pero no que alguén se preocupou de facer unha entrada monumental cara ese poboado de casas semisoterradas. Rastreando o monte, atopamos trazas do acueduto que parte da Ponte e que segue, pola segunda plataforma, baixando polo segundo foxo ata o manancial do que tomaba a auga. Agora ben, o acueduto remata, sen máis trazas, xusto no límite da croa do castro. Non vin unha fonte final ou outro tipo de estrutura a nivel superficial. É algo estrañísimo, este sitio. Parece responder a unha necesidade de traída de augas ata o poboado, pero que se combina coa impoñente fasquía monumental da entrada, extemporánea ao mundo castrexo ou romano, e que non saberías ubicar temporalmente desde o punto arquitectónico. Un misterio. Por suposto, estaraste preguntando que raio é todo isto. Só hai unha pista.

No interior da Ponte dos Mouros, nunha das pedras do arco, hai unha inscricion cunha data: 1787. Nada máis. ¿Pode corresponder esta obra a estas datas? Non me arriscaría eu a dicilo, pero é o dato máis claro. Investigando por aí, atopei que a morfoloxía das casoupas é similar á dos chozos que se empregaban para refuxio de pastores na inmediata Serra do Suído: cubríanse con terra con carrizo e as paredes laterais tapábanse con terra para evitar a escorrentía (ver o apartado Serra do Suído>Etnografía no web ecoloxista Asemblea do Suído). Polo estado das casoupas, parecen non ser demasiado vellas (en escala galega, refírome, dous ou tres séculos), pero a súa existencia, dentro do castro, é un misterio e non me arriscaría eu a dar unha cronoloxía. Iso si, que boa historia debe haber aí detrás!

A canle, por certo, continúa polo segundo foxo. Aquí hai unha calzada moi ben empedrada, preto de onde nace o manantial.

Mira que teño visto castros, pero aínda non me atopara con algo similar.


Débolle a visita a este fermoso e intrigante lugar a Alberto Vidal, lector de Capítulo 0, que en varios correos detalloume a ubicación desta acrópole e como chegar a ela. Aquí tedes unhas notas xeográficas sobre o lugar. Moitas grazas, Alberto!

34 Comments

  1. montse
    1 / Xullo/ 2009

    Moitas grazas Alberto! Moitas grazas Manuel!

  2. Xabrés da teixeira
    1 / Xullo/ 2009

    Irá mais ou menos un mes que eu visitei o poboado, é francamente abraiante como dís. Non fun quen de atopar información sobre o mesmo, e estiven preguntando en Fornelos, donde a maioria da xente non o ceñocia. Un veciño de San Adrián si o coñecia e contoume sobre o acueducto unha história tamén incrible: Díxome que se me houbera fixado ben daríame conta de que para salvar a coba, “os mouros”xa usaban dos vasos comunicantes, chegaba a auga a un lado baixaba polo mesmo hasta que remontaba polo outro. Claro que tamén ó preguntar por uns petroglifos na mesma aldea, unha muller preguntoume se queria levar o tesouro, e non quixo decirme donde estaban.
    ¡Cousas!

  3. 1 / Xullo/ 2009

    Xabrés, boísimo o da señora. A min tamén me ten pasado.

    Ademáis, estou convencido de que nalgunha aldea xa temos pasado a ser parte da tradición oral. “Viñeron uns cun libro a preguntar polos mouros e nunca máis se soubo deles”. Segurísimo.

    Con respecto ao do acueduto, en parte coincido co do vello. Si que hai diferencias de nivel no acueduto que a min me estrañaron, sobre todo no empalme entre a fonte e a canle do segundo foxo. O certo é que empraceinas para unha vindeira visita.

  4. 1 / Xullo/ 2009

    A cita de autoridade da xente nosa é un clásico. A min me teñen sacado o libro (así, sustantivado) obrígandome a ler unha parrafada diante dun grupo e rapaces que levamos ver uns petroglifos. O libro era unha fotocopia dunha páxina da Gran Enciclopedia Galega. Noutro caso falaban doutro libro, que escribira eu mesmo, pero daba igual… era doutra xente que viñera antes por alí. A lóxica do Ciprianillo segue actuando nestes tempos postmodernos, reactualizada.

  5. 1 / Xullo/ 2009

    Carafio, Manolo, outra novela! E van….. Eu xa comecei a barallar con esas casopas pequechas todoas iguias, una colonia de ananos ou nenos, quizabes, esclavizados por un suposto mouro xigantesco que….
    Esta domingo vou.

  6. 1 / Xullo/ 2009

    Que ben, Folerpa! Xa sabes, como indico no mapa, deixa o coche nesa estreita marxe antes da ponte do Barragán, sube pola pista todo frente. Verás bifurcacións, pero darache igual. Aos 10 min, máis ou menos, a pista vaise facer máis pequena, case desaparecer, pero se segues vas caer no foxo do castro, nunha primeira corredoira de bosque tradicional (é a primeira fraga que atoparás).

    Colle á dereita ata o cruce coa verea sinalizada cos sinais de sendeirismo do Sendeiro das Greas e alí á esquerda. A primeira casiña está a cinco metros á túa esquerda, na base da muralla, e a partir de aí, todo para diante e a flipar co resto.

  7. A. Vidal
    1 / Xullo/ 2009

    Quedouvos unha reportaxe fenomenal , parabéns . Tamén parece ser que unha sociedade cultural de Fornelos ten pensado limpar todo o entorno e poñer en valor o lugar…. non sei se será boa idea , creo A cibdade perdería encanto..

  8. breogam
    2 / Xullo/ 2009

    Perto de aquí na aldeia de Anceu, no concello de Pontecaldelas, hai un interesante restaurante alemán cunha casa de turismo rural que ben merecen a pena. A primeira vez que estiven no monte da cidade viuseme a cabeza que esas habitantes quizáis puideran ser xentes que fuxiran dos mouros, esta vez os auténticos, e que fixeran alí unha vila. Desde logo é un caso moi curioso, demasiadas casas xuntas e moi protexidas. Se subes por enriba do arco nese pequeno monticulo pódense apreciar restos de estructuras circulares que supoño o antigo emplazamento do castro. Un saudo.

  9. Xabrés da teixeira
    2 / Xullo/ 2009

    Dacordo con Breogan, pois eu tamén albisquei restos (?) circulares na parte mais alta do montículo. Dende logo o lugar seria ideal para unha saga do Bosque Animado de W.F.Florez.
    Xa, metendome en camisas de once varas, é con relación o que dí A. Vidal de limpar o lugar, non sei…coñecendonos, parece que sería unha maneira de arruinalo. ¡Ollo! Non quero dicir que non fose bó, mais ó mellor estragabase, aparte do encanto, tamén o sitio.
    So é unha opinión, e perdón por meterme onde non me chaman

  10. 2 / Xullo/ 2009

    Sobre o das edificacións na croa do castro, efectivamente eu localicei rastros de varias, sobre todo na zona que vai do punto sur do castro (inicio da ponte/acueduto) ata o punto máis alto (totalmente cuberto de xestas, inexplorábel). Cando menos localicei unhas cinco ou seis que, esas si, teñen todas as trazas de ser castrexas. Aínda así, a que máis me chamou a atención é a que está máis próxima ao acueduto. Alí consérvase bastante ben a muralla orixinal castrexa, e a edificación parece ter algunha complexidade. Podería estar vinculada ao sistema do acueduto, non o sei, é unha hipótese moi aberta.

    Concordo con Xabrés no engado que ten, deste xeito, o lugar, e que o perdería se todas esas casas perden o carrizo e todo iso. Iso non quita que non se traballara máis o tema da documentación e souberamos máis do enigmático lugar.

  11. 2 / Xullo/ 2009

    Breogam, cónteme algo dese restaurante alemán! Como se chama? Que se come alí?

  12. 2 / Xullo/ 2009

    Impressionantes fotografias! Impressionante a paragem! :)

  13. 3 / Xullo/ 2009

    Grazas!

  14. breogam
    3 / Xullo/ 2009

    Vin que che puxeron un enlace a web do restaurante o ramís, qué comer alí? pois a verdade que sempre que ía, e era bastante, todo me gustaba, ainda que o mellor era o “schlachtplatte” é un cocido alemán composto de codillo, salchichas artesanais ( faillas un carniceiro alemán que vive en Sanxenxo) chuleta sajonia, costelas e chucrut, iso sí imprescindible ser dous para comelo. As cociñeiras son alemanas e sempre hai comida típica . É xente que se move moito e sempre procuran darlle novidades aos seus clientes. Por outro lado a aldea de Anceu quedou sen saida despois do encoro e ten un encanto moi especial, chea de fermosas casas de indianos e un remanso de paz deses que non che gusta contarllos a xente para que non perdan o seu encanto.

  15. 5 / Xullo/ 2009

    Estupenda reportaxe sobre o Monte Cividade…curioseando entre libros e guías de Galicia…atopeime cunha pequena guía da comarca de Redondela e alrededores, editada por Everest…nela data o Monte Cividade coma unha antiga cidadela da Idade de Ferro do século VII a.c. , formada por un grupo de pequenas edificacións de granito que conservan parte da súa estructura externa (paredes e portas)…
    Logo un único núcleo de casas, rodeado dun camiño empedrado que hacia a parte exterior conduce a un acueducto do século XVIII…
    Todo este conxunto estás protexido na entrada por unha muralla defensiva que protexe todo o conxunto…
    A vía principal do antigo poblado comunica co Sendeiro das Greas…a ruta máis extensa de este tipo de toda Galicia, un percorrido circular…onde tódolos principios son finais e tódolos finais son principios…con máis de 250 km…
    atravesa os termos municipais de Vigo, Reondela, Soutomaior, Fornelos de Montes, Pazos de Borbén, Mos, Ponteareas, O Porriño, Salceda de Caselas, O Porriño, Tui, O Porriño, Gondomar, Baiona, Nigrán e Vigo…
    Quén sabe os misterios que agocha este máxico círculo preñado de historias seculares…

  16. 5 / Xullo/ 2009

    Grazas, anonimacrónico, teño que dicir que eu tamén lin que se conservaban parte das estruturas dentro da croa do castro, pero eu non as vin. Apreciei na metade sur a cimentación dunhas cinco ou seis edificacións de traza castrexa, pero pouco máis. Agora ben, hai unha zona chea de xestas, totalmente inaccesible, no centro do castro. Non sei se ahí.

  17. 6 / Xullo/ 2009

    Feita a visita este domingo: o lugar é máxico. Os nenos pasárono pipa matinando en que sería aquilo e eu afouteinos inventando algunha historia.
    Andando , atopamos outro acceso, ainda que enchoupado. Xusto uns metros antes de chegar a ponte do Barragán hai un cruce a dereita en dirrección a San Adrián. Pois ben na mesma estrada Po-250, xusto enfronte hai uns indicadores Fornelos-Pazos e aí unha entrada. O camiño está case pechado pero pódese pasar, crruzamos unha ponte cuberta de maleza sobre un regato, que merecería tamén un exame, e chegamos a unha corredoira xa limpa que nos leva ao segundo foxo do que falades e onde nace o manancial. Logo e coller o sendeiro das Greas e chegar a Ponte dos Mouros, anque velo dende abaixo non é o mesmo que entrar dende enriba e velo ao fondo desa estraña colonia de casopas ananas.
    Respecto as interpretacións sobre a función desa cidade e ese espectacular valo-acueducto, só dicir que todo a orografía e estrutrura dá a sensación de ogocho, da pechar a algúns para que non saian, lazareto? Cadea? Mais esa ineterpretación choca co feito de suminitrarlle auga e facer esa obra de enxeñería para comodide duns prisioneiros. Pero… e se e os carceeiros teñen un relación previa máis estreita cos condenados e de aí que se preocupen por eles e a súa situación de illamento nese foxo avesío? Aí é onde nace a novela…

  18. 6 / Xullo/ 2009

    Alégrome de que che fixera ferver o maxín, folerpa!

  19. 7 / Xullo/ 2009

    Eu acabo de chegar de mirala e quedei ben contento coa excursión. é un lugar mui enigmático. Tívenme que achegar a Calvos a preguntar pola ponte eeles dixeron que era o monte da “cidade”. De tres paisanos cos que falei, os tres dixeron que facia máis de 40 anos que non ían por alá. O interesante do lugar é o seu caracter urbano, non só nominal. É raro que en Galiza haxa núcleos de poboación coas casas tan pegadas… non sei, cada quen ten a súa historia. Eu creo que ten que ver coa ruta de exportación do viño do Ribeiro. Alguén dá máis?

  20. 8 / Xullo/ 2009

    É unha marabilla, Turonio, que lle deamos tantas voltas. A ver se temos sorte e aparece algo na documentación. Ou non, case mellor. :-)

  21. PILAR
    17 / Marzo/ 2010

    Boas a todos. Eu son de ahí dende pequena sempre me abraiou. Xunto cunha compañeira vou emprender un estudo do lugar, aínda que só sexa por pescudar no nóso pasado. Como adianto ó que diciades, as casas soterradas están en propiedade de xente dos pobos dos arredores por herdanza dos seus antepasados, xa que eran usadas como cortes para gando.

  22. 16 / Agosto/ 2010

    Fotografias máxicas…A verdade e que coñezo Fornelos de pasada e nunca pensei en parar, pero á volta do verán penso que vamos fazer unha excursión cos rapaces. Enhoraboa !!

  23. amoedo
    14 / Novembro/ 2010

    Hola a todos,eu son veciña de San Adrián e desde pequena escoitei moitos contos sobre A Cidade ou Ponte Dos Mouros,e todos os veráns era obrigada a excursión a este entorno tan máxico.Sería un ledicia que alguén chegara o fondo da historia,pois xa se fixeron moitos estudos,un deles incluso pola universidade de Vigo sin chegar a nada concluinte.Tamén sería bo cuidar un pouco a zona,senón acabará sendo enguliada pola xenerosa vegetación… estiven o ano psado e estaba irreconocible….Un afectuoso
    saludo e parabéns a todos os que vos interesades pola “nosa preciosa e misteriosa Cidade”

  24. Julio do Laxeiro
    17 / Marzo/ 2011

    Sí que é un lugar especial, máxico incluso, e coincido en que non teño claro se é mellor poñelo en valor ou non.. xa que se se consevou tan ben ata o de agora, é precisamente por que case que nen os que somos de fornelos o coñecemos.

    Sexa como sexa, animo a visitalo canto antes, porque hai tantos castros “postos en valor” con argamasa nas xuntas, que non vaia ser o demo..

    tentarei colgarvos unhas fotosque fixen dende subindo dende a cidade polo río ata moscoso. Un paseo alucinante. Recomendado!

  25. Cyranno
    22 / Marzo/ 2011

    Noraboa polo traballo. Eu coñocía ai tempo o lugar, estou dende hai pouco en Fornelos. Consultei con algún experto, e un deles aportoume unha resposta coa que podo concordar: polo tamaño das chouzas e doado que foran destinadas o gando. E a propia ubicación, o pé do castro e nun xeitoso lugar de paso, xunto ao río e un importante camiño, da lugar a segunda conclusión: nunca foi habitado, era un lugar de encontro, feria e intercambio (dende a primeira idade media hata o século XVIII, non máis tarde). De ahí veñén as chouciñas para o gando, con toda seguridade gando miudo. Co paso do tempo, e tal vez outras circuntancias (entre elas pestes o doenzas) a feira (ou mercado) foi decaendo hata caer no olvido.

    É unha teoria, ten sus pros e sus contras, pero sospeito que algo de eso é. Apertas e noraboa de novo.

  26. 22 / Marzo/ 2011

    Non está mal a idea, aínda que eu non a vexo moito. Mesmo para gando miudo esas portas son moi incómodas, e conta con que nas feiras, en Galicia (falo dos últimos séculos) a venda un pouco seria de animais sempre é de gando maior (ollo, porque non sei se era así tamén no XVII). Mira que as portas a penas deben ser duns 80 centímetros. Mesmo hoxendía, o gando pequeno ten portas máis grandes para pasar.

  27. Carlos
    24 / Outubro/ 2011

    Encantoume a información e as fotografías. Estiven hai moi pouco na Cidade e tiven a mesma sensación de refuxio de invasores, aínda que eu iría máis ben polos ataques marítimos de piratas como Drake.
    Unha aperta e moitas grazas

  28. Urbano
    12 / Marzo/ 2012

    Ya en 2004, el Laboratorio de Arqueología de la Universidad de Vigo elaboró un completo plano de la zona donde se recogen, tanto el área del castro, como los diversos trazados de las canalizaciones de agua conocidas.

    Si se hace un recorrido cuidadoso de la zona se puede llegar a alguna conclusión bastante sencilla. En primer lugar, el agua no se traía de un manantial en el foso sur, que efectivamente incorpora, sino de bastante más lejos, a unos 450 metros bordeando el monte hasta 60 metros más allá del molino actual, donde se sitúa el azud de captación desde el regato Cambichas.

    La “calzada” del foso sur, en realidad son dos meras rampas laterales que elevan el suelo hasta poder superar con un carro el obstáculo que suponía el canal de piedra que cruza el foso sur. Este canal de agua se divide en este punto en dos: uno hacia el oeste, por el flanco del foso, que permitiría irrigar toda la zona de la terraza oeste y otro ramal por el oeste hasta enlazar con el acueducto.

    A partir del acueducto, el agua continuaba, obviamente no hacia el castro, a más altura, sino hacia su flanco por el este, dividiéndose en tres ramales a cotas escalonadas. El de la cota intermedia se subdividía en dos a su vez.

    Parece claro que estas costosas infraestructuras hidráulicas no se hicieron con fines solamente de abastecimiento personal, pues el escaso volumen de población no justificaría tal necesidad, habría que pensar más bien en un uso más “masivo” del agua, que a falta de indicios de algún tipo de “industria” hacen pensar más bien en un uso puramente agrícola.

  29. helvio
    5 / Maio/ 2012

    Boas a todos.A min sempre me contaron que os pastores gardaban aqui os animais.pero penso que este lugar e mais antigo.penso que antigamente estaria todo amurallado.o nome que se lle da o lugar ponte dos mouros supoño que tendra relacion con outros lugares de galicia que teñen nomes iguais.sempre pensamos que os mouros son musulmans pero os mouros en galicia eran loiros e de pel blanca e suponse que eran celtas ou outros pobos.quen sabe .suposicions

  30. 14 / Setembro/ 2012

    Un dos meus castros preferidos, xunto co castro das Grades e o seu veciño. http://www.galiciamaxica.eu/Sitios/PONTEVEDRA/caniza/acerquina.html
    O arco de este a mín seméllame que é apuntado, pero podería ser de medio punto, si o observades con antención, xa que parece modificado.
    Para mín os mouros non son máis que os pobos galaicos que habitaban a zoa antes dos románs. Temos que pensar que o Imperio cristianizouse moi cedo, pouco máis de 300 anos trala conquista.
    Enhoraboa pola web. Ademáis grazas a tí descubrín a pasión polos castelos desaparecidos, dos que non fago máis que descubrir novos.

  31. isaac
    26 / Setembro/ 2012

    Visitei a Cidade este sábado 21 cuns amig@s e pasmamos do lugar, de certo fermoso.
    Contar que xa teñen unha das cabanas arranxada. Enriba de varios troncos facendo de vigas puxeron colmo e volveron por outros troncos por riba deste.
    Na Ponte, cortaron enredadeiras e árbores que podían facela caer.
    Concordo con Urbano no tema da auga. Seguindo a presa cara o sur, pasas un muíño (tamén un marco coas letras “P””B”, Pazos de Borbén, deslinde dos concellos) e chegas ó rego Cambichas, é lóxico que recolleran a auga aí.
    Na cabana de seguro que ovellas e galiñas, coas patas atadas, compartirían a calor da lareira cos seus donos, nun chan cuberto de estrume para illarse da humidade, pero porcos, vacas ou cabalos ficarían no pequeno cercado diante da cabana para mellor vixialos.
    Gustoume tamén o enlace achegado por Fati de “galiciamaxica”.

  32. Tormentina
    20 / Setembro/ 2015

    Hai forma de que alguén dos que fixo o estudo publique os planos do lugar? Iso favorecería a investigación, xa que poderiase indagar ou concluir o suministro completo da auga.

Deixa unha resposta

O teu enderezo electrónico non se publicará