A segunda tradición mitolóxica de Galicia

Fonte no Pazo de Oca. Foto: Sole

Hai unha segunda tradición mitolóxica en Galicia, alén dos mouros, das meigas, dos nubeiros e dos trasnos. Funde as súas orixes nas cortes do Renacemento, nos primeiros libros impresos e no lecer das donas nas tardes de verán e, por iso, é tan descoñecida como valiosa, e como a oral, só se pode comprender nos alicerces concretos dun lugar e dun territorio.

Nun libro recentemente publicado, A fidalguía galega, o historiador Antonio Presedo conta como naceu a clase que xestionou Galicia durante máis de catro séculos e encheu o país de mansións blasonadas e xardíns con cipreses, palmeiras e capelas. A maior parte das familias fidalgas que chegaron á Galicia actual naceron baixo os saios dos grandes señores da Galicia da segunda metade do século XV: escudeiros, cortesáns, guerreiros, segundóns e xente de confianza dos condes de Lemos, de Monterrei, de Ribadavia, dos Andrade ou dos Soutomaior, nas pequenas cortes desta aristocracia ou en mordomías de control nas súas múltiples posesións. Cando os Reis Católicos levaron para a corte castelá á gran nobreza galega, comezou o esplendor dos fidalgos e o seu asentamento ata na máis remota paisaxe rural, converténdose en xestorías con escudo á sombra de mosteiros e Grandes da aristocracia castelá.

Os fidalgos, novos señores de facto da terra, non tardaron nada en decatarse do valor que tiña a memoria, o inmenso valor de saber do quen ves sendo nun sistema no que o pasado tiña unha relevancia como lexitimador do teu poder. Os fidalgos sabían perfectamente que o seu orixe era ben máis cotiá do que quixeran, moitos desde unhas escuras (e labregas) tebras familiares, encumbrados moitas veces máis pola súa pericia na xestión de terras que na conquista de cidades, e desde logo moito máis recente do que os seus modelos, os grandes Condes e Duques ao abeiro do Rei; os devanceiros dos Grandes gañaran a nobreza mercé a guerreiros que se visibilnas accións da loita contra os reinos árabes.

Así que estas castes comezaron a imaxinar o seu pasado: escribindo eles mesmos, ou encargando a outros, desenvolveron un complexo aparello de historias e lendas que remontaban con facilidade á familia ata onde o permitira a imaxinación e a conveniencia: os devanceiros dos fidalgos galegos loitaron nas grandes batallas da Reconquista, serviron lealmente aos reis visigodos, emparentaron sereas galegas con Roldán ou mesmo descenderan de troiáns fuxidos trala conquista aquea da Asia Menor. Crearon unha mitoloxía propia do país e desa caste, unha insólita mestura de feitos reais, de crónicóns da última Idade Media, de novelas de cabaleirías como Amadís de Gaula ou a Materia de Bretaña ou de romances coma o Cid, Tirante o Branco ou a Chanson de Roland. Esa mitoloxía ás veces mesturábase coa tradición oral do territorio do que esa familia procedía, ás veces coas máis distantes tradicións mitolóxicas do país, mesturadas de tradición en tradición. Con voz propia, ao longo do século XVI, moitas das casas fidalgas escribiron a segunda historia mítica deste país, unha historia que poucas veces foi transmitida a outras clases sociais, pero de profunda raíz galega Lendas de profunda raíz galega, vinculadas a solares concretos da nosa xeografía. Lendas que soan a Renacemento, pero tamén a un ancestral mundo de crenzas mitolóxicas. Relatos de aventuras prodixiosas, con guerreiros, cabalos, osos, xabaríns, musulmáns bravos, baleas e xigantes.

Noutro fermoso libro, Piedra y Luz, o aristócrata e gastrónomo Javier Ozores selecciona unha pequena escolma destas historias. A selección de Ozores non obedece a criterios de relevancia dese pazo ou castelo, senón ao interese que lle espertou a historia vinculada a el. Con fotografías de Óscar Campanioni, Piedra y Luz desvela esa certeza moi pouco coñecida: que detrás de boa parte das casas históricas do país existe unha lenda fundacional, ligada de xeito indisolúbel á casa na que moitas veces se ambienta. Os alicerces de moitos pazos galegos xorden vinculados para sempre a batallas, raptos e fuxidas noturnas. Un patrimonio invisíbel ben vizoso.

Estas lendas naceron, a diferencia da tradición oral, por escrito; escritas con pulcra letra ao inicio das árbores xenealóxicas familiares. Catro séculos de historia forneceron a estes libros de memoria un sinfín de outras moitas historias, transmitidas de xeración en xeración por escrito pero, moitas veces, tamén de xeito oral, moitas veces vinculadas á casa. Moitas tiñan que ver con episodios bélicos, por suposto. Estas familias fidalgas participaron nos dous grandes episodios bélicos do XIX, a francesada e a carlistada, e as casas conservaban acochos, marcas, fiestras vinculadas á defensa, á fuxida ou ao acocho. Teño escoitado a algún fidalgo aínda describir o papel de alpendres, pendellos, escudos, argolas, fusís ou sables en episodios familiares de hai douscentos ou trescentos anos. Outra vez, lendas e historia teñen unha óptica privilexiada, á que poucas veces lle prestamos atención. Vai un exemplo.

Nesta carballeira do Pazo da Hermida, en Lestrove, Rosalía de Castro esnaquizaba poemas sen mirar atrás. Foto: culturagalega.org

Unha vez falaba con Mariña, a propietaria do Pazo da Hermida, en Lestrove. Mariña é unha das poucas familiares de Rosalía de Castro que viven. Ensinounos o pazo, unha propiedade familiar desde o século XVI. Eran curmáns de Rosalía: “ela veuse connosco porque nós eramos así máis progresistas, e non nos importaba que fora filla de solteira”, afirma Mariña contemporizando coma se os feitos sucederan hai unha década. Alí estaba a cama de ferro na que pariu a poeta. E despois amosounos un banco nunha carballeira da estensa propiedade do pazo. “Aí había unha mesa de pedra”, díxonos Mariña, “Rosalía sentaba aí todas as tardes. E cada poema novo que escribía, esnaquizábao en anacos e botábao para atrás sen mirar”. Xúrovos que vin a escena. Refírome a isto.

Cando chegou o século XIX e XX, estas familias viviron o mesmo sino dos seus antigos señores. Emigraron a Madrid na busca de poder e influencia. Conservaron, nalgúns casos, o solar familiar como unha casa de verán. A multiplicidade de fillos e a finalización do morgado fixo inútil a necesidade da memoria como soporte do poder da casa. E estas historias fóronse perdendo, en moitos casos, de xeito irremisíbel, segundo as casas enchíanse de pó, balor e friaxe.

Durante moito tempo, a etnografía e a antropoloxía galega construíronse a partir da recuperación da tradición oral e popular. Non nos enganemos: deuse unha confluencia de intereses. Os primeiros etnógrafos eran xente culta de cerna fidalga intrigados con curiosidade polo Outro, o labrego ou mariñeiro. Posteriormente, a esquerda encaixou sen dificultade a recuperación da memoria popular na procura da identidade. E esa identidade foi construída, desde finais do XIX e ao longo do XX, a partir do discurso dos mouros, das coplas populares, da etnografía agraria. Estas clases ausentes e absentistas abandonaron, en gran medida, o seu pasado. E fixéronse invisíbeis na identidade e no imaxinario colectivo actual do país do que boa parte deles, en gran medida, non quixeron axudar a construír, ata hoxe: a nobreza galega foi unha das últimas dos antigos reinos peninsulares en constituírse en capítulo de seu, hai a penas un ano, aínda que agora mesmo ten blog.

Pero está claro que os tempos cambiaron e podemos observar o noso pasado cunha óptica máis plural e diversa. Repaso Piedra y Luz, algunhas das miñas conversas con fidalgos preocupados pola memoria, os marabillosos edificios nos que cabe toda ensoñación. E penso se non sería momento de que recuperaramos esa tradición oral familiar que podería alumear, enriquecer e darlle un alento rico e europeo ao noso imaxinario colectivo.