O enigmático cadro de Barallobre

O outro día fun facer unha entrevista a Radio Fene con lectores de O Anxo Negro (das mellores que me teñen feito sobre a novela, por certo, pode escoitala aquí). Cando cheguei ao estudo de radio, senteime nunha cadeira e fiquei pampo observando unha reprodución do cadro este que vedes arriba. “Pero que fai ese rapaz, nese cadro antigo, vestido de escocés?”, pregunteime. E Henrique Sanfiz, director da emisora, un auténtico argallante de historias e memorias, puxo ese sorriso tan seu de gardar un as ou dous na manga.

“É un cadro pintado aquí ao lado, no pazo de Barallobre, en 1857. Son os herdeiros do pazo, Antonio e Carmen Jaspe Moscoso. O autor do cadro é Dionisio Fierros”. O cadro fora traído desde o Museo Jovellanos, en Xixón, para unha exposición sobre a historia do pazo de Barallobre e os seus moradores que se celebrara en Fene no 2014. A reprodución vén de aí.

O cadro deixoume fascinado. Un fidalguiño galego de Fene, nunha data tan temperá como 1857, vestido de highlander? E toda a estética do cadro, a maneira na que vai vestida Carmen Jaspe, os cortinóns, en si mesmo podería parecer un cadro escocés, dos que un podería atopar na National Gallery de Edimburgo… Ao ir debullando na historia, souben que Dionisio Fierros, un pintor asturiano cunha fértil e fecunda etapa galga (na que, por exemplo, pintou algúns dos máis elegantes cadros costumistas do noso século), tamén representara ao pai. Había unha relación importante entre o pintor e a familia. Mesmo por días pensei, e non fun o único, que Carmen Jaspe parecía ter diante unha gaita negra. A posición da gaita parecíase moito tamén a representación de aristócratas das Terras Altas escocesas nesa época dourada do retratismo escocés que foi o século XVIII e principios do XIX. Ata que unha observación máis detida (e sobre todo a limpeza do cadro con Photoshop) permitiume decatarme de que non era a gaita, senón un can, posiblemente un tanto desgastado polo tempo.

O cadro conta moitas cousas. Moitísimas. Obviamente, os fidalgos de Fene non se vestían con kilts e sporrans no século XIX. O que vemos aquí é outra cousa: o froito dunha marcada influencia e relación cultural coas Illas Británicas coa aristocracia do norte de Galicia. Certo é que este tipo de representación de tema escocés será frecuente ao longo do XIX ao longo de Europa. Hai que ter que en conta que no século XIX, Escocia está de moda con escritores como Walter Scott e o romantismo. A propia identidade nacional escocesa está a crear os seus mitos, e a través do Imperio Británico estes mitos canalízanse a moitos sitios. Pero ollo, na Península Ibérica este tipo de representacións de nenos highlanders tampouco son tan abundantes nin moito menos: alén dunha moda xeral, aquí hai unha elección clara por parte deste tema, no que intervén o pintor (no que por outras obras parece que o tema escocés lle interesa bastante) e intervén a familia, que nalgo tan importante e caro como un cadro, decide que se adopte este tema. Este cadro fálanos de conexións culturais, de mundos moito máis líquidos e permeables do que ás veces pensamos cando miramos ao pasado. Este cadro fálanos do pintor e dos propietarios, pero sobre todo infórmanos do universo de receptores da obra, nunha época na que a pintura estaba chea de convencións e nas que as representacións e os símbolos eran máis transparentes que vistos desde a nosa distancia.

En relación con isto, hai que lembrar o que expliquei no capítulo Os “celtas na cabina do doutor Who”, do libro Historia das Historias de Galicia, editado baixo o coidado de Isidro Dubert en Xerais. Existe unha tendencia, por suposto intencionada, a pensar que Manuel Murguía “inventa” o celtismo, e que fai un construto histórico-político-cultural a partir de aí. Teriamos aí un burdo argumento ad hominem polo que unha persoa, un ideólogo, que se inventa algo e como un big bang, expándese por todas partes desde un mínimo punto do universo. Para nada. Con independencia dos usos políticos do celtismo na construción da identidade nacional de Galicia, no que si considero que Murguía ten moito que ver, o certo é que o noso autor non inventa esa idea. Esa idea está aí. O cadro píntase en 1857. As Historias de Galicia de Murguía e Vicetto saen no 1865. E o Rexurdimento nace cos Cantares Gallegos de Rosalía de Castro en 1863. Estas ideas non saen da nada. Saen dun ambiente determinado que está en determinadas capas da sociedade galega, fermentando, que nunca deixou de estar. A perspectiva excesivamente libresca da cultura e do discurso cultural lévanos a unha distorsión da percepción do pasado, que ás veces agroma por lugares insospeitados.

E iso vén a colación do seguinte. Porque a vida deste cadro continuou despois de que fora pintado. Ese neno retratado tan docemente, Antonio Jaspe, converterase logo nun pintor formado en Italia, París e Madrid, con preferencia polos temas históricos e con certa destreza. Como bo romántico, morrerá novo, cando comezaba a despuntar e lle quedaba, realmente, todo por facer. Pero Antonio Jaspe vai ser o autor do primeiro cadro no que se vai representar un gaiteiro galego. E non é un “tipo costumbrista”, un modelo anónimo das clases populares, tan de moda de aquela. Jaspe dá un paso máis no respecto e interese pola tradición popular galega na segunda metade do XIX, e escolle a un auténtico persoeiro, un dos gaiteiros de máis sona do momento: o señor Farruco de Montrove. As clases populares tamén teñen persoeiros, artistas con nomes e apelidos.

O seu cadro consérvase no Museo das Belas Artes da Coruña, e é unha estupenda representación que nos leva á seguinte idea que vos quería comentar. No capítulo da Historia das Historias de Galicia sinalo tamén que os tristes debates sobre o celtismo en Galicia anda sempre a voltas cos castros e a Idade do Ferro. Iso tamén non deixa de ter un trasfondo intencional: é máis doado cousificar as cousas, discutir -aínda que sexa brutalmente- sobre algo que aconteceu hai dous mil anos, que pensar no celtismo como un movemento máis contemporáneo, de dinámicas creativas importantes alén dos catro tópicos manidos. Discútese se somos celtas ou non cando a nosa cultura leva dialogando con formas celtas modernas, co mundo atlántico (sempre digo que “atlántico” é un eufemismo politicamente correcto de celta) desde xa hai case douscentos anos. O debate é ridículo: o celtismo está dentro da cultura galega, condicionando a creación, influíndo nos modelos, producindo cadros, libros, músicas, poemas, esculturas desde moito máis tempo que vida cultural teñen moitas nacións da Europa actual. Pouco ten que ver a idea do celta que tiñan os romanos que a do século XIX ou actual, tras dous mil anos de transformación, hibridación e recreación dese concepto. Pensen no que cambia unha persoa en dez anos como para pensar no que pode cambiar as formas culturais en máis de dous mil. Ou sexa, como di Miguel Anxo Murado, non é que que na época dos castros fosemos celtas ou non (que eu penso que si,en sentido amplo), é que desde logo, a cultura contemporánea galega, a cultura dos últimos dous séculos, ten no atlántico un axente determinante para entendela. E iso é o importante do asunto.

Por iso, este fermoso cadro de dous rapaciños, pintado antes do nacemento de Breogán como figura ideolóxica e cultural, fálanos de que a presenza do mundo atlántico en nós é algo moito máis “natural”, algo que vai máis alá do político, que está antes e por debaixo do político. Se o celtismo fose só un movemento político, nunca tivera callado do xeito no que o fixo, igual que o nacionalismo aínda non foi quen de superar determinadas cotas. O intrigante, sorprendente e marabilloso é que, se cadra, para o pintor Antonio Jaspe, foi este retrato da súa infancia feito por Fierros, o detonante de O gaiteiro Farruco de Montrove. Escocia identificara os gaiteiros como símbolos nacionais antes de Galicia, xa no século XVIII, e son protagonistas de moitas pinturas da época. Se cadra Antonio Jaspe tivo aí a inspiración, e a decisión, para representar o primeiro e moi xenuino gaiteiro galego da historia da nosa pintura.

E, por último, voulles propoñer unha curiosidade. Fíxense no tartan, é dicir, no pano do traxe do neno. Se cadra no tartan haxa unha historia. E ata aquí podo falar. ;-)

6 Comments

  1. 19 / Xullo/ 2017

    Moi bó o artigo, a analise e as suxerencias,… Un artigo inspirador

  2. 19 / Xullo/ 2017

    Moitas grazas!

  3. Miguel Vizoso
    19 / Xullo/ 2017

    Un artigo para “enmarcar”

  4. 20 / Xullo/ 2017

    Haberá que poñerse a facer ebanistería! ;-)

  5. Daniel
    20 / Xullo/ 2017

    Bravo! Grazas por este artigo cheo de emocións e intrigas.

  6. 20 / Xullo/ 2017

    Grazas a ti por disfrutalo!

Deixa unha resposta

O teu enderezo electrónico non se publicará