Cabeço das Fráguas: o monte da lingua esquencida

Last updated on 28 / Marzo/ 2017

O círculo punteado sinala o lugar da inscrición

Hai algo de iniciático e único nesta experiencia e nesta viaxe. Ir ata o Cabeço das Fráguas, unha prominente montaña, aillada, no concello da Guarda, en Portugal. Unha persoa perspicaz decatarase de que, a penas uns kilómetros atrás, deixou alá outra paisaxe e outro clima, e entra nun territorio de fronteira. Aquí, como digo, no corazón desta pequena montaña, gárdase un tesouro tan marabilloso como pouco descoñecido: un dos poucos textos na lingua que se falaba no occidente da Península Ibérica antes da conquista romana. É un texto solemne, pero ao mesmo tempo próximo, que soa noso, de algún xeito, cando o pronuncias en voz alta, que case o entendes. Está no centro dun antigo castro, onde as casas e as murallas de pedra sobresaen por todas partes, esquencidas. E non hai camiño para subir.

Literalmente.

null

O viaxeiro que queira achegarse ata esta antiga pedra sagrada deberá estudar o pedrugallento outeiro e decidir por que cara se vai atrever a subir. Eu prometín vir aquí cando, cun xeonllo roto e escaiolado, escribín Vento e Chuvia e baseeime moito nesta inscrición e no seu significado. Eu subirei alí, díxenme, nalgún momento cando estea recuperado. Non hai sombras. Non hai auga. E o que parece unha ascensión tranquila en realidade hai que facela con sumo coidado. Medra unha vexetación moi alta que fai que nunca vexas o chan. Cada paso é unha sorpresa. Hai que gabear entre as pedras. E, se te confundes, baixar, rodear, volver estudar, e acometer outra subida. Non é para todo o mundo, desde logo. Xa o aviso se queredes ir. Todos debedes querer subir. Con todo o voso corazón. Para que, cando esteades arriba, poidades compartir o que alí veredes.

Por ver unha pedra?

Non, por ler unha pedra, que é moi distinto. Por pronunciala en voz alta e mirar o ermo ao redor. E imaxinarse a escena, o procedemento sagrado, escrito na pedra, a complexidade do que aquí se conta; o sol atormentado, o po, o cheiro dos animais, o rezume do sangue nas pedras, as plegarias, as fogueiras prendidas dispostas a asar as mellores pezas en banquete, as cabanas circulares, os nomes das divinidades, pronunciadas polo desexo e pola memoria. É unha suovetaurilia, un manual que describe un triple sacrificio: de ovellas, porcos e touros, a divinidades distintas, un ritual de orixe indoeuropea. Nas Illas Británicas matarían por algo así. Pero aquí, en Guarda, igual que en Galicia, non hai camiño de acceso. Terrible desde un punto de vista público.

null
Restos das murallas e das terrazas do recinto exterior

Pero marabilloso desde o punto de vista persoal. Vas subindo, arfando, falta o aire, e de súpeto ves algo familiar. Ese rotura na pendente da montaña. Esa acumulación de cachote. Estás outra volta, nun espazo humano, remontando unha terraza prehistórica.

Este espazo foi habitado hai dous mil anos pero despois do seu abandono, ficou na memoria a través de diferentes prácticas que evolucionaron ao longo dos séculos. Os homes abandonaron a montaña a finais do século I d.C., pero non a esquenceron nin moito menos. Localizáronse moitas aras ao pé deste monte sagrado, na Quinta de San Domingos, igual que ao redor do monte Larouco, no que parecía ser unha pequena explotación mineira ou de forxa, como di o topónimo. O estaño tamén afloraba en numerosas minas ao redor. Así que o metal, sempre presente; a montaña aillada e destacada, sempre presente; o máxico mineral da riqueza xurdindo ao seu redor. Toda unha idea sobre as transformacións das relixións propias da Gallaecia e Lusitania coa chegada de Roma. Se cadra, este era, na Idade do Ferro, un lugar de agregación para diferentes pobos que chegaban aquí en datas determinadas, e realizaban os seus rituais aos deuses. Coas transformacións derivadas do mundo romano, as necesidades destes populi, integrados de algún xeito na estrutura administrativa imperial, atoparon outros cauces de relación pero mantiveron a memoria deste espazo ata hoxe, manifestándoa de maneira distinta conforme pasaba o tempo.

Pero imos coa inscrición:

OILAM. TREBOPALA.

INDI. PORCOM. LAE(uel B)BO.

OMAIAM. ICCONA. LOIM/INNA. OILAM. VSSEAM.

TREBARVNE. INDI. TAVROM./ IFADEM […?]

REVE. TRE […]

Aquí podes vela mellor:

Está alí, na zona máis alta, na base dun rochedo, fronte a unha superficie máis ou menos ampla, claramente diferenciada por un muro do resto do castro. Aínda que agora non se aprecian con facilidade, o Instituto Arqueolóxico alemán localizou interesantes estruturas nas proximidades da inscrición que entenderon como un espazo de agregación e banquetes.


Mapa da escavación do Instituto Arqueolóxico Alemán (Correia Santos; Schattner, en Iberografias 6, 2010)

Aínda que hai algunhas diferencias nas interpretacións, a tradución sería algo así como:

Unha ovella para Trebopala
e un porco para Laebo,
unha crinosa egua para a luminosa Epona, unha ovella dun ano
a Trebaruna e un touro semental …
para Reve, Señor…

Non damos lido toda a inscrición porque na base, tras o nome do deus Reve, a pedra ten un lañazo tremendo impartido por uns buscadores de tesouros, segundo me explicou Maria Joao Santos, unha das arqueólogas que investigou este santuario castrexo. Buscaban o tesouro da Lage da Moira. Camiñamos polo Cabeço recoñecendo as estruturas. Coma moitos castros, este lugar tivo tres fases de ocupación: a máis antiga remóntase ao Bronce final, século VIII, outra do Ferro II (IV-II a.C.) e unha última fase, breve, que rematará no século I d.C. pero cun ambiente “marcadamente indigenista e conservador”, sinala Santos, nos enxovais e nos materiais: cerámicas moi heteroxéneas e nas que destaca a ausencia de grandes potas de almacenaxe, indicando un importante carácter peregrinatorio do sitio.

É factible recoñecer terrazas, vivendas, murallas e mesmo portas, que apuntan cara a zona que resulta máis doada para subir ata o alto desta montaña, aínda que hoxe está separada do resto por fincas privadas que o imposibilitan.

Durante case mil anos, este lugar exerceu un importante papel para as comunidades que vivían ao redor: un faro de memoria, un espazo sagrado, que estaría revestido de folclore, de cancións, de lendas de orixe que vinculaban este lugar con estes deuses de nomes marabillosos: Reve, Trebopala, Iccona, Laebo, Trebarune. Penso niso, e penso en como ese papel vai cambiando pero, de algún xeito, se resiste a desaparecer, aínda que xa non haxa camiño para chegar aquí.

Aquí podes ver a famosa inscrición nun modelo 3D que realicei:

Fotos: Sole

4 Comments

  1. Pepe
    29 / Marzo/ 2017

    Flipo. Coñezo a inscrición desde hai anos, pero nunca me imaxinei que estaría nun sitio así. Grazas!!! Sobre o lusitano, bon, pode ser que houbese falantes lusitanos por Galiza, pero en xeral non se sabe se pertencía ao mesmo grupo ca/s linguas faladas na Gallaecia. Indoeuropea si, pero non hai unanimidade se era céltica ou itálica. Podería soar tan familiar aos galaicos como o holandés para nós ou como o romeno, dificil de saber…

  2. Marco
    22 / Abril/ 2017

    Parabéns,
    de verdade. Despóis de non sei cantos anos de ler e falar sobre esta inscripción un dossier de imaxes absolutamente sen equivalente. Mesmo na publicación das excavacións do DAI, o xacemento e a excavación está moi ben, pero a idea da paisaxe, qué raios facían nese sitio, faltaba. E está aquí.
    No sucesivo, en mentras non aperezca algo millor, iste será o traballo de referencia para complementar la publicación dos resultados da excavación (Porcom, Oilam, Taurom. Cabeço das Fráguas: o santuário no seu contexto, eds. Th.G. Schattner & M.J.C. Santos. Revista de estudos ibéricos. Iberografias 6), e a longa serie de traballos sobre a lingua da inscripción dende a primeira publicación en 1959 se non estou equivocado (A. Vasco Rodríguez en Humanitas 11, Coimbra 1959, pp. 71-75), e unha longa serie de estudos que seguiron (a última, que eu coñeza, é Ribeiro, J.C., 2014. “Damos-te esta ovelha, ó Trebopala!” a invocatio lusitana de Cabeço das Fráguas. Conimbriga 53, 99-144).
    Insisto nos parabéns.

  3. 27 / Abril/ 2017

    Moitas grazas, Marco. A min tamén me chamara a atención, consultando a bibliografía, a pouca idea do contexto e, sobre todo, a ausencia de fotos en Internet do lugar. Logo mo expliquei!! :-)

  4. Miguel da Pobra
    3 / Novembro/ 2018

    Acabo de ler un artigo de M Correia Santos, e di que no Cabeço houbo unha ermida construída polos veciños e que existe a tradición de dar voltas arredor da montaña con bois para que curen (O Cabeço das Fráguas e a Concepção do Espaço Sagrado na Hispânia Romana). Un saúdo

Deixa unha resposta

O teu enderezo electrónico non se publicará