Cadernos de Escocia: O Destino dunha pedra

Extraído do libro Cadernos de Escocia (en produción)
Fotos: Sole Felloza

Lembrei á miña avoa, cando me dicía: “neno, moito che ghustan as pedras, así sempre estás no monte que hai abondo delas”. Sempre me chamou a atención que a miña avoa non apreciaba demasiada diferencia entre aquelas pedras tocadas pola man da cultura, moldeadas e artificializadas, e aquelas que eran penedos, cons, ou laxes naturais. Teño que dicir que eu tampouco.(…)

Cando un canteiro de Palmeira, autor de intrigantes caras de pedra que deixaba penduradas de pereiras e maceiras, me dixo que el non facía nada artístico: simplemente executaba o que estaba dentro da pedra, fiquei sorprendido, pero non tardei en entendelo. De algún xeito as pedras nos levan onde nós non podemos: á permanencia.

Edimburgo é unha cidade basáltica que esconde no seu interior, no corazón mesmo da cidade, posiblemente no seu lugar máis protexido, unha pedra de arenisca.

O basalto outórgalle a Edimburgo certo aire misterioso que o victorianismo de moitos dos edificios perfila, incrementa, constrúe. A perspectiva escura do monumento de Walter Scott, os templos inacabados nas colinas, ruínas ordenadas e limpas tan ao gusto dos ilustrados, a perpetua sensación de final de chuvasco, dan certa impresión de que vai aparecer un dragón por detrás da Arthur’s Seat, o fermoso outeiro verde, pelado de árbores, que se destaca no medio da cidade. Un ceo cheo de gárgolas voantes, iso é o que lle falta a Edimburgo.

Estamos paseando por Prince’s Street, xusto o centro mesmo da cidade, onde temos o hotel, e observando desde aí por unha banda a vella Edimburgo, que sube a través da Milla Real ata o castelo. A luz impactando sobre o castelo é un prodixio escénico, variando a cada segundo como se un iluminador tolo quixese explorar todas as texturas da rocha basáltica. Pola valgada do medio, onde antes estivo o lago Nor, corren hoxe os fermosos xardíns de Princess Street. O que máis me gusta deles é a casiña do xardiñeiro e o que máis me impresiona, coma se fora un vello xubilado, é o reloxio botánico, coidado por unha familia de reloxeiros da cidade desde hai un século e mimado polos xardineiros. Pampos, observamos as tarefas de limpeza, e como os pacientes xardiñeiros escoceses embisten contra liques e carrizos tan propios do clima escocés.

Teño a tentación de deixarme entrar e perder horas na National Portrait Gallery, ese Partenón deitado entre os xardíns e a estación de tren, que fica aló embaixo. A primeira vez que pasei pola galería, tendía a ficar hipnotizado en cada sala; sempre había alguén que, máis que falarme, propúñame adiviñarlle o carácter e o xeito. Aristócratas de fazulas encarnadas coma o meu avó ou coma min, cuperose norteña; banqueiros, mulleres enigmáticas que sempre calan o que pensan. Pero penso que entraremos na Old Town pola estreita ruela na que vivía Gordon Ramsay, se cadra o mellor dos retratistas escoceses: un auténtico psicólogo do pincel. Pregúntome que é o que fai o que o retrato triunfara tanto nestas latitudes.

É sempre un exercicio interesante deixar pasar uns anos entre as visitas a unha cidade, e ver que é o que perciben os teus ollos na diferencia, porque o que perciben fala de como ti cambiastes. A vez anterior que estiven en Edimburgo quedeime coa Old Town, a cidade alta, a cidade dos calexóns, coa cidade das fábricas reconvertidas en centros de arte e pubs. Por suposto era novo, pero alí sucedían cousas que ás miñas alturas non tiña visto. Lembro un marabilloso bar neoclásico, iluminado con luz tenue, e del saíren cinco princesas de taconazos e vestidos lixeiros coma se pasearan por Mikonos.

Lembro camiñar serio por Grassmarket cun amigo e pararnos un grupo de escoceses. Nós puxémonos en garda e eles dixéronnos: “ei tíos, ides moi serios, estades ben?”. “Si, si”, contestamos sorprendidos. “Vinde connosco, ouh!”, contestaron aqueles chavs de Falkirk que viñeran saír de marcha ao lugar. Lembro camiñar por esta cidade de avenidas anchas, que pola noite baléirase de turistas de autobús e convírtese nun lugar no que as cervexas prestan e se bebe sen medo a perder as composturas.

Desta volta, disfrutei moito máis a New Town, a delicia de cidade neoclásica levantada a partir de 1766 por James Craig, na época da Ilustración escocesa, que sen dúbida debeu ser a máis divertida polas que pasou Edinburgo Por alí pasaban tipos como David Hume, Adam Smith, James Hutton e Joseph Black. Hoxe, NewTown, coas súas casas de estilo paladiano e os parques tan tupidos que son opacos desde o exterior, segue a ter o aire tranquilo que lle quixeron no XVIII para que os ricos de Edinburgo non se marcharan para Londres; a única excepción é Rose Street, a rúa historicamente de mala reputación, metida no corazón desta planiña neoclásica, e na que hoxe están os pubs e restaurantes para turistas. É unha sorte de rúa do Franco perfectamente esquencible.

Esta cidade, como Dublín, é unha auténtica festa literaria. Os escritores son homenaxeados en cada esquina, e os pubs concorridos polas figuras do XVIII, XIX ou XX conteñen un sennúmero de placas sobre as andanzas dos escritores. É imposible non sentir envexa por esta cidade no que a cultura é a principal industria e saben activala sen problemas nin rubor. A cidade de Edimburgo ten claro que o seu PIB provén da cultura; terían que ser imbéciles se desaproveitan unha marca creada durante anos ao respecto, e incubada en festivais de todo tipo. Pensei en como en Galicia, malia termos todo o potencial, a cultura séguenos a vir un pouco grande, e como cidades como Compostela viven nestes momentos de rendas, podendo ir moito máis aló.

O Festival Fringe de monólogos, clásico antecesor do Festival de Teatro, está monopolizado este ano pola cuestión do referendum sobre a independencia; nada que ver os debates públicos sobre esta cuestión nos galiñeiros ibéricos. Os escoceses non precisan demostrarse nada especial a si mesmos nin aos demáis: as casas teñen un Yes ou un “No, thanks” pegado na xanela se cadra e as manifestacións públicas que vimos en Escocia definiríanse aquí como “corrillow”. Realmente o debate público está na prensa e algo en Internet. Pero sen excesos. A sensación é de que, pase o que pase, non vai pasar nada, ou pasará ou que pasou, malia o tremendismo inglés destes días.

Gústame o fetichismo escocés cos obxectos; obxectos que son capaces de seren guieiros, de representar valores, e custodiárense como manifestacións efectivas de poder; obxectos con parafernalia, chulería e dúas ou tres novelas escritas sobre eles. Un dos símbolos da falta de normalidade de Galicia, por exemplo, é a ausencia de símbolos en forma de obxectos. Alguén poderá dicir que temos pezas representativas e importantes nos nosos museos. Estou absolutamente de acordo, pero como ninguén en Galicia vai os museos agás que lle obriguen, coma nos colexios, as grandes pezas da nosa historia velaí están mortas de risa. E tampouco é unha cuestión do seu valor intrínseco ou histórico, senón do seu relato. As pezas de poder, as pezas simbólicas, son pezas das que leva máis tempo contar a historia que lles deu a sona que o seu valor histórico ou artístico real. Moitos dos nosos obxectos son pezas mortas, ausentes da historia e das persoas que as tiveron nas mans.

Velaquí están estas masas humanas entrando ao Castelo de Edinburgo, en gran parte para ver as armas restituídas de Escocia, literalmente as xoias da Corona e un pedrolo. No patio fronte a fachada do Castelo, por certo, está montado un xigantesco escenario con gradas. Alí durante o verán represéntase a Military Tatoo, un espectáculo a medias entre un desfile militar e unha xornada de cánticos e bailes rexionais, coroado por un gaiteiro solitario que se manda uns temas desde a muralla. O graderío e a instalación é tan horroroso que dubido que mesmo nun pais tan laxo en temas patrimoniais como é o noso lle permitiran ter instalado semellante monstro de plástico e metal diante da fachada. Pero os militares británicos seguen tutelando o castelo e as armas de Escocia, en teoría cedidas pero que seguen sendo propiedade do Estado británico, e supoño que lle queren sacar tallada ás hordas masivas de turistas que suben aquí. De feito, a raíña Isabel II aínda sentou as súas cachas sobre a Pedra do Destino, de aquela na abadía de Westminster.

O interior do castelo é como un supermercado de souvenirs escoceses; recoñezo que teño curiosidade por ver a Mons Meg, a descomunal bombarda flamenca que foi mandada facer por Felipe III, Duque de Borgoña, e que se lle regalou ao rei Xacobe II, o marido da súa sobriña, en 1457. Un regalo de machotes, sen dúbida. Máis ou menos na mesma época entraba a pólvora en Galicia, e tamén da man das bombardas e dos arcabuceiros. As bombardas foron empregadas contra as murallas de Pontevedra polas mesnadas de Pedro Madruga cando este retornou do exilio portugués disposto a vingarse dos irmandiños en 1469. Que o seu uso se debe xeneralizar, non cabe dúbida porque os poucos castelos reformados despois da Revolta Irmandiña xa están deseñados para resistiren mellor os tiros desa artillería diabólica.

Chámame a atención, sobre todo, a imaxe de ‘poder tecnolóxico’ que teñen este tipo de instrumentos, construídos no seu día coma un desafío técnico, como propaganda, como instrumento de terror, como ‘arma definitiva’. Hoxendía, a idea de máquina única e irreemprazable non existe; todo é substituíble e a nosa relación coa tecnoloxía vive nun presente continuo. Cando lle pregunto a alumnos ou a outras persoas se lembran como era o software, ou un sitio web de hai anos míranme con sorpresa: en relación a determinadas tecnoloxías, como a web, moita xente carece de pasado, malia telo vivido. Pero Mons Meg representa unha época no que podía haber un final para as cousas, igual que había un principio, e un recordaba como se iniciaba e como se remataban os asuntos. Xeralmente, mal.

Mons Meg é hoxe tan mandado que os nenos sentan no canón para fotografarse. O castelo, elevado sobre a cidade, ofrece unha perspectiva marabillosa de campanarios de agulla e casiñas pequenas avanzando ata o mar. O final de Edinburgo, xa que logo, é como trazo gordo nun cadro impresionista, con rúas regulares que avanzan ata a ría.
Un vello moi ben vestido de escocés esperta as angueiras retratísticas dos turistas. O home vai perfecto: move os seus mocasíns polo chan de pedras adosadas sen medo a esvarar. Trabo conversa con el e por curiosidade pregúntolle:

-E vostede de que clan é logo?
-Eu son do clan dos xubilados, fillo -respóndeme retranqueiro.

Entramos no edificio que custodia as Honras de Escocia, a colección de xoias que son usadas durante a coroación do rei. Como acontece cos Honores de Inglaterra, custodiados na Torre de Londres, hai que realizar unha sorte de camiño iniciático, enrevesado e labiríntico, antes de acceder á sala onde se gardan os símbolos reais do país. A historia dos Honores escoceses é moitísimo máis divertida que a dos ingleses, por certo. A última vez que esa coroa, cetro, espada…foron empregados foi durante a coroación de Carlos II de Escocia, pero coa revolución de Cromwell, os escoseses temeron que o ardor republicano destruíra estas xoias como previamente destrozaran as inglesas. Así que primeiro agacháronse no castelo de Dunnotar, un promontorio costeiro, e cando o castelo foi asediado polas tropas de Cromwell, sacáronas de al e soterráronas na igrexa parroquial de Kinnneff. Foron dúas mulleres as responsables da delicada misión, e hai dous relatos contrapostos sobre como o fixeron, pero os dous coinciden que a responsable de sacalos foi Anne Lindsay.

A primeira historia conta que Lindsay foi sacando as xoias do castelo no transcurso de tres visitas ao castelo nas que levaba mercadorías, durante o asedio. Outra volta, máis novelesca e, sen dúbida, a miña preferida, conta que os Honores foron baixados a unha praia baixo o castelo e que unha criada da muller do cura parroquial fixo o paripé de baixar cunha cesta a colleitar algas; meteu cautelosamente os Honores baixo o ramallo de mar e as xoias foron sacadas con seguridade, entre o cheiro da salitre e as areas grosas da praia, coma os agasallos dun rei das profundidades mariñas.

Cando as cousas se calmaron e o Parlamento escocés decicidiu unirse a Inglaterra en 1707, as xoias xa non tiñan unha función clara, e gardáronse nunha cámara do castelo de Edinburgo que ficou semiesquencida. Tivo que ser un grupo de colegas, encabezado por Walter Scott, quen lle comera a curiosidade por saber se aquelas valiosas e significativas xoias seguían agachadas. O 4 de febreiro de 1818, tras obteren permiso para abriren aquela porta selada máis dun século antes, facían entrada na cámara, provistos de cadanseu farol, e abofé que eu pagaría algo por participar dese momento.

Basicamente esta coroa, este cetro, esta espada agasallada polo Papa tráenme moi ao fresco. Nos Museos episcopais escapo sempre da parte do “tesouro”, da colección de cálices, sagrarios e relicarios que vomitan ouro e prata. Parécenme horrendos, e na miña memoria duran tan pouco coma os banners dos sitios web.

Non así a Pedra do Destino; realmente quero ver de novo o bloque de pedra que simbolizou a soberanía de Escocia, unha pedra revestida de historias de viaxes, se cadra para completar as súas orixes nas brétemas confusas e parcialmente mitolóxicas que visten o nacemento do reino de Escocia. A lenda máis estendida é que a Pedra do Destino chegou de Irlanda ata Argyll, no occidente das Highlands, alí onde se estableceu o reino de Dalriada nos séculos posteriores ao abandono romano de Bretaña. A pedra estaría emparentada coa Lía Fáil, a Pedra da Coroación irlandesa, e ambas as dúas tiveran un orixe moi anterior. Reis hibernos e escoceses seguirían o mesmo ritual na súa investidura: sentar, poñer un pé, facer algo ao redor desa pedra da que, realmente, non se sabe que poder ten, pero que semella indispensable. Semella conter o Destino do país e do rei, de cando as dúas cousas eran unha soa.

Os vellos relatos irlandeses e escoceses manexaron o imaxinario lendario da súa procedencia ancestral nas vellas tribos irlandesas, pero a Pedra cruzou os mares con eles. As lendas -claramente pasadas polo matiz eclesiástico- buscaron a orixe israelita destes pobos colonizadores de Irlanda que apousentaron un tempo en Galicia, e preparáronse desde a cidade de Brigantium para a conquista de Irlanda. A pedra, como trono, tería vido cos continxentes armados dos fillos de Mil e percorrido despois das illas ata atopar o seu asento no castelo de Scone, onde foron coroados moitos dos reis escoceses ata que o feroz Eduardo I de Inglaterra levoulles a pedra para a Abadía de Westminster en Londres e sentou por riba dela en claro exercicio de gamberrismo político.

O marabilloso do pasado escocés é o parágrafo anterior, no que involuntariamente pasei do mito á Historia sen eu mesmo decatarme.

As lendas do pobo navegante foron comúns en ambos os dous lados do Atlántico moito antes de que Murguía as recuperara para o saber popular, coma a referencia que fai a ela en 1722 Frai Xacobe de Castro, no seu Árbol Cronológico de la Santa Provincia de Santiago, que é unha historia das vicisitudes da orde franciscana nas terras galegas desde a visita de San Francisco a Compostela. Contei esa historia aquí. […]

Ben é certo que esta historia que tan clara tiñan no século XIV os aristócratas que asinaron a declaración de Arbroath foi ficando esquencida co tempo. Creo que a cara que puxo a irmá da raíña Isabel II de Inglaterra foi antolóxica cando, durante a súa visita oficial á Coruña en 2014, amosáronlle no concello unha réplica da Pedra do Destino que se custodia no consistorio. Ben merece esa réplica outra historia!

Entro na ateigada cámara e velaí esá, a humilde pedra, coas argolas que sirven para movela. Faime graza que as xoias de metal teñen unha rexa protección de cristal de seguridade pero esta pedra, un símbolo, sen dúbida moito máis grande, moito máis fermoso, o símbolo dun pobo que se considerou errante e que construíu a súa identidade ao redor de algo tan humilde e tan eterno, está desprotexida e á vista. Confésolles que no fondo do corazón teríame gustado descubrir, alí mesmo, que a Pedra do Destino estaba construído en granito do país, se cadra do monte Xalo ou do monte Neme. Pero a Pedra é máis ben de arenisca vermella. Din que hai moita desta pedra no lugar da coroación medieval, en Scone, e aí o noso fermoso dragón dourado parece volverse cinza; mais a pedra é tan ambigua como para imaxinar, cos seus tons vermellizos, unha orixe da outra banda do mundo, alí onde o sol queima o deserto.

Aínda que a pedra pareza residir en Edimburgo de sempre, o certo é que é toda unha alegoría dos procesos contemporáneos que vive Escocia. País mesurado e á súa vez tremendamente orgulloo trala inxesta dunha pinta ou dúas, o xenio nacional deu de si feitos bastante cachondos coma o rescate levado a cabo en 1950 por un grupo de estudantes nacionalistas escoceses que a roubaron noturnamente de Westminster e a agacharon nas ruínas da abadía de Abroath. A historia está plasmada nun filme que merece verse: Stone of Destiny (2008), dirixida por Charles Martin Smith, absolutamente recomendable para unha noite de sábado. No ano 1996 produciuse a devolución legal da Pedra do Destino “mentres non houber ningunha coroación”, e funcionarios ingleses entregáronlla a funcionarios escoceses na fronteira. Sería un dos grandes pasos da gradual Devolución de Poderes, nun proceso que culmina no referéndum histórico do xoves, 18 de setembro de 2014.

O Parlamento escocés aínda hoxe ten moitas menos competencias que o galego, pero non ha dúbida de que, perdendo o referendum, Escocia gañará moitas máis competencias e orzamentos dos que agora xa ten. E gañándoo, integrarase rapida e silandeiramente nunha Unión Europea da que forma parte esencial e que quere calquera cousa menos sarillos.

Fico quieto tranquilamente, mirando a pedra, buscando os seus ángulos de xeito errante. É un pedrolo coma tantos outros, pero un pedrolo vestido polo dragón das historias. Ás veces estas pedras, en momentos determinados da Historia, falaban para predicir algo. Se cadra esa tradición sexa a mesma que a da Pedra que Fala, no rural compostelán, e outras pedras galaicas con facilidades expresivas. Non consigo que a Pedra do Destino me fale, pero si unha muller de mediana idade que, sabedora do bó, ignora cetros e coroas e mira tamén esta aburrida lousa.

-E saberá logo o destino que nos agarda ao noso pequeno país? -di, deixando caer a pregunta ao aire e mirando para ela.
-Namentres a pedra exista non hai fallo -díxenlle, vencendo a miña timidez.