Explorando o Muro (II): As sombras da Novena

Last updated on 8 / Setembro/ 2014

[…] Extracto do libro Cadernos de Escocia, en produción.

Ben mantidos e mellor almorzados marchamos de Newcastle pola A69, que compre deixar á altura de Heddon-on-the-wall, unha viliña periférica que leva no seu nome o recordo da obra militar romana que queremos ver en detalle. En Heddon entramos pola estrada militar B6309 e xa estamos nunha campiña amable, chea de casiñas dispersas, lugares, estradas cubertas de árbores e amplos campos de cereal.

O plan é visitar a muralla, por suposto, e algúns dos fortes máis coñecidos. Non é doado planificalo: esencialmente dos restos arqueolóxicos do Muro de Hadriano e instalacións suplementarias encárganse varias entidades: English Heritage, o National Trust e outras pequenas fundacións que coidan de lugares concretos. O problema é que, de algún xeito, compiten entre eles, de xeito que uns silencian a ubicación doutros monumentos e, de algún xeito, compiten un pouco entre si. Así acontece, por exemplo, entre o campamento de Housestead e o de Vindolanda: un está ao carón do outro, a escasas millas, pero nos seus webs oficiais é certamente difícil relacionalos. Hai que acudir ao omnisciente Google Maps para decatarse de que a zona máis visible -e, polo tanto, máis turística do muro- está concentrada no centro, e todos eses monumentos tamén. Nesa área central da estreita franxa de terreo que hai entre Newscastle (Leste) e Carlisle (Oeste), historicamente moi pouco poboada polo clima de ameaza constante nos Borders, é onde se pode apreciar a magnifencia do muro, sobre todo grazas aos esforzos de reconstrución levados a cabo polo National Trust nos anos 20 e 30. Aquí é onde se filman as fermosas panorámicas do Muro.

Un atopa, certamente, o que espera atopar. Hoxe vai calor en Northumbria, mesmo calor afagante, pero os invernos neste páramo terrible deben transmitir moito do que sentían os lexionarios que elevaron este muro. O Goberno británico preservou delicadamente este lugar, que é alleo á horterada comercial, e se nos presenta nunha visión moi similar á que un día deberon ver os veciños, os britanos, os lexionarios e os enxeñeiros militares que tomaron as decisións do trazado do Muro. Este discorre ás veces como unha raia na chaira, na que os foxos achegan volume, pero neste centro, na zona escénica, os muro ascende por unha canteira, as colinas vólvense algo máis bravas e un espectacular cantil permite incrementar a cota de altura.

Un lago manso, gris, a penas sobresae do páramo e das irregulares masas de turba; unha sombra de patos que voan en triángulo sobre nosa van cara el; algúns grupos de ovellas pastan preto das cancelas, e a herba, seca, ten unha fasquía dourada mecida polos ventos, hoxe amables, pero que na invernía son cortantes coma punzóns. O muro é como unha serpe movéndose ao redor de toda esta terra. Ao fondo desta nada, tralo muro, obsérvase se cadra un denso e negro bosque de piñeiros.

-Quen é o Outro? -digo para min, porque quero dicilo, porque me apetece.

Quizais visitar o Muro consiste nisto: en subir a el, seguir a liña de pedra, admirar o ton dourado da herba pero tamén o dos solpores sobre esta pedra caliza, e logo mirar a inmensidade baleira do Norte. Crin ver esas siluetas que fan o contrario, que ollan este muro desde o libre Norte, estantes, calmas, agrupadas para vencer a inmensidade da paisaxe, de diferentes alturas, idades, sexos e condicións: grupos que observan o Imperio, sustanciado nunha barreira. O muro é unha importante divisoria natural; hoxe sabemos que o muro dividiu territorios de tribos polo medio, así que unha parte dos familiares viviría dunha parte e a outra parte da outra. Que facilidades de tránsito habería?

Os historiadores divídense entre aqueles que ven máis ben esta inxente obra como un xeito avanzado de cobro de taxas fronteirizas: nas barreiras os cidadáns romanos, comerciantes, perdíanse ao Norte (onde en numerosos fortes téñense atopado suntuarias pezas romanas que evidencian comercio e diplomacias), pero se cadra ao mellor era doado tamén entrar ao Imperio para comerciar. Lembremos que os procesos de conquista romanos comezaban, antes que polas lexións, polo comercio. A expedición de Xulio César a Brigantium no 61 a.C., no occidente dos nosos Ártabros, tivo unha consecuencia inmediata que aínda se pode comprobar de xeito nidio no rexistro arqueolóxico dos castros galegos: a desaparición dos enfeites, dos viños e aceites púnicos e a súa substitución por anforada romana, as famosas Halltern-70 que traerían a Roma antes que a propia Roma.

Porta do castelo da milla 37

En todo caso, non son moi desa visión do Muro coma un emporio comercial pola propia natureza da obra e de quen a gobernaba. A documentación arqueolóxica aquí tamén é bastante clara: hai portas nas que os arqueólogos detectaron rodeiras no chan, con bastante uso, procedentes do Norte, pero tras un proceso de reformas na estrutura da porta, esta pasa de ser un lugar de tránsito a un lugar practicamente sen uso. Unha porta aberta cara a nada. Unha das máis fermosas, a do castelo da milla 37, é unha porta con arco que foi tapiada nada máis ser construída. George R. Martin imaxinou no seu Xogo de Tronos un muro descomunal, unha formación entre artificial (polos castelos) e natural (polas súas dimensións antihumanas), e no Muro do Norte de Martin non hai portas: a comunicación entre os dous mundos non é conceptualmente posible a non ser que se pretenda de xeito deliberado.

O campamento desde arriba

Chegamos co coche ata o parking do campamento de Housestead, mantido polo National Trust de Inglaterra. Unha liña de árbores tapa deliberadamente a vista do forte, que está no alto dun pequeno val, e desa tapia visual tan habitual en Europa nos museos e sitios arqueolóxicos ao aire libre que son de pagamento -estou pensando, por exemplo, no acueduto de Pont du Gard, en Uzès- dedúcese que a maior parte dos visitantes chegan desde Newcastle e fan o percorrido de leste a oeste, xa que se un chega desde a dirección de Carlisle pode apreciar durante un rato a maxestuosidade de Housesteads.

Son as nove e media e alí non se ve unha ánima. En dúas horas todo o complexo estará a ferver, pero nestes momentos aquí non está nin o tato. Despistados, pasamos para dentro, non sen antes ver un recordatorio irónico de que, aínda que no forte poden atoparse as letrinas mellor conservadas de toda Britannia, é mellor ceibar as augas menores antes de entrar, xa que as históricas están en desuso.

Atendemos disciplinadamente á suxestión, superamos o bosquete de cipreses e pasamos para o val de Housesteads entre balidos das ovellas que manteñen toda esta orografía histórica limpa e verdeante. Co sol aínda cenital, pódese apreciar unha das delicias invisibles que poucos turistas son quen de ver, comidos pola impaciencia. O sol, oblicuo, batendo naqueles prados irregulares, conforma con sombras o mundo do pasado. A túa vista bate cos obxectos opacos do presente: os valados, os regatos, os pozos; pero máis alá, no territorio das sombras cenitais da alba e do solpor, apréciase de xeito espectacular todo o que aínda está tapado: parte do vicus (a aldea) auxiliar do campamento, auténticas rúas e camiños gardados baixo o céspede, leiras grandes e pequenas que se remontan á época do campamento. Todo está aí, todo se pode apreciar no territorio das sombras da mañá, no céspede mínimo que estas ovellas limpan cada día. En Galicia, o abandono de todos os sitios arqueolóxicos, a maleza que os envolve, imposibilita este xogo case máxico no que o territorio das sombras pertence ao pasado e a da luz ao presente.

Vercovicium está arriba. É coma unha alfombra voadora, ondulante: o campamento parte do Muro de Hadriano e descende lenemente: as súas murallas do sur dan contra o vicus. O nome non pode ser máis axeitado. Vercovicium: “a vila en pendente”.

Casa do vicus

A estas alturas xa sabemos que, involuntariamente, nos colamos en Housesteads. Recoñezo que pasar de moca a un sitio arqueolóxico de pagamento para min ten certa emoción infantil, como roubar froita na horta do cura. A esta hora, o campamento, solitario, está fantástico. Antes del, o vicus paga a pena de ver. No ano 1932 aquí descubriuse un estraño misterio: os arqueólogos identificaron unha tenda con dous cuartos. O frontal era o espazo público que daba á rúa, e logo había un cuarto traseiro. Nese cuarto traseiro a sorpresa foi maiúscula cando, soterrados no chan, atoparon os esqueletes dun home e unha muller de mediana idade. O home tiña encastradas entre as costelas unha espada. Nas proximidades dun pozo sagrado, apareceu un adorable baixorreleve: os genii cucullati.

Outra tríada, como Coventina, pero que van vestidos cunha singulares corozas presididas por ese cucurucho puntiagudo. De feito, cucullatti fai referencia a ese atributo. Hai certa polémica ao redor da celticidade de figuras coma este, porque os seus mantos con cucurucho son compartidos por unha deidade grega, Telesphoro, fillo de Asclepio, con propiedades curativas, protector dos nenos e habitante do mundo dos soños. Pero a tríada que vemos aquí en Vercovicium apunta outra vez a que, con independencia da orixe final destas intrigantes figuras, a súa triple representación fala de que encaixaron ben no universo conceptual britano.

Estamos outra vez na viaxe de ida e volta, dun límite do Imperio a outro. Se cadra os lectores de Vento e Chuvia lembrarán o sacerdote sacrificando que debuxou Manel Cráneo cando vexan ver estes genii. Pero a nosa inspiración chegounos de máis preto, dunha preciosa figuriña, idéntica a estas, hoxe depositada no Museo de Astorga, en terras da nosa antiga Gallaecia. A peza do Museo de Astorga está nunha actitude ben clara: le as vísceras dun sacrificio sobre unha ara, pero o seu hábito sagrado, un manto tupido, presumiblemente espeso, rematado nunha capa con cucurucho, é idéntico: está falando posiblemente de figuras que gardan un sentido ou unha relación similar. Outra volta, o manto con cucurucho tería unha función que non sabemos completamente, pero eu imaxinei o frío, o frío atroz tralas prácticas máxicas. O sacerdote gasta a súa calor vital na conexión co mundo das divinidades, e o que sobrevén despois é un frío intenso, un frío case parecido ao da morte; por iso se tapa aos xamáns, e se cadra por iso os xenios do cucurucho, os cucullati, habitantes dos dous mundos, precisen estar ben arroupados.

O campamento consérvase nun estado magnífico. As crónicas falan de que ao redor do 1500 este lugar aínda era un perigoso refuxio de maleantes e salteadores. Imaxínomos entre as ruínas dos barracóns, con lumes prendidos contra algunha destas paredes, co bafo da terrible humidade invernal. No XVI unha familia da zona ergueu unha casa forte aproveitando as estruturas da porta principalis, sen demasiado esforzo construtivo. Merecente de visita é o hospital, un edificio con patio interior, polo que os soldados darían os seus primeiros e vacilantes pasos despois dunha convalecencia. No centro do campamento están os horrea, fortemente custodiados, onde se almacena o sustento da cohorte, neste caso a Cohorte Primeira dos Tungrios.

Como dicía, o campamento está coroado pola propia Muralla de Hadriano. Á esquerda, cara o oeste, a muralla parece metida dentro dun bosquete, e por alí anda algún grupo de sendeiristas. Ao fondo, vemos que comezan a chegar os primeiros turistas pagadeiros, baixando pola lomba do centro. Como xa non podemos saír sen delatarnos, decidimos pasar ao outro lado, ao norte, e camiñar a rentes da Muralla ata poder continuar por ela. Un valado con puntas pecha a saída da porta, así que facemos algunhas acrobacias e camiñamos á sombra dos muros coma dous espías pictos que planifican un ataque, agardando non ser vistos en misión tan confidencial pola boa xente do National Trust.

Soou entón para min, dentro, o tema Centurion que Ilan Eshkeri compuxo para a película do mesmo nome. Inmediatamente, mesturadas entre si, as dúas películas directamente relacionadas entre si, Centurion e The Eagle, viñéronseme a cabeza. Son dúas películas de acción trepidante, unha volta de torca das pelis de romanos. As dúas chegaron aos cines en 2011 para contar dous momentos dun episodio que sempre se vivía de xeito dramático na orgullosa sociedade romana: a perda dunha lexión enteira, a IX Hispana. Esta lexión estaba destinada en Eboracum (York) e é aí onde se conserva a última evidencia deste corpo do exército: unha pequena inscrición. Sábese que durante o reinado de Hadriano produciuse unha forte rebelión no norte de Britannia, pero non hai moitos máis datos. O estraño é que non se conservan máis rexistros documentais da IX Hispana despois do 120 d.C. Isto levou a moita xente a considerar que a lexión desaparecera no norte durante unha expedición de castigo aos rebeldes pictos; nesa expedición os pictos rematarían directamente coa lexión.

A cuestión é que non hai nin unha soa evidencia de que acontecera exactamente isto, pero a historia foise tecendo e asumindo ao longo de xeracións de escritores, e ideólogos, incluíndo o mesmo Winston Churchill, ata cobrar a súa forma definitiva na novela para nenos de Rosemary Sutclif The eagle of Ninth, que xeneraría moitas versións posteriores, entre elas, as dúas películas ás que antes aludía. E, en realidade, toda a fantasía xurdida ao redor da IX Lexión ten unha raiceira real, pero lonxe do radio de acción destes campamentos lexionarios do muro. O precedente aconteceu no ano 9 d.C., no limes do Rhin, onde tres lexións, a XVII, XVIII e XIX, ao mando de Publio Quintilio Varo, foron masacrados na Fraga de Teutoburgo pola coalición de pobos xermanos reclutados polo líder Arminio. Da malleira xermánica dá conta o campo de batalla mellor conservado que temos en Europa, Kalriese, onde os arqueólogos exhumaron aínda romanos e xermanos enleados entre si, como se a súa loita pretendera, ela mesma, chegar á inmortalidade. No Romantismo europeo esta historia, vibrante, terrible e épica -xa que logo, deliciosamente romántica- foi ben coñecida. Os ingleses e, sobre todo, os escoceses, non dubidaron en copiala para o seu fermoso muro.

A gran paradoxa é que, mentres que o feito real aínda non deu producido ningunha película de éxito, a historia de ficción xenerou xa varias películas, novelas, cómics, e inflúe nos nosos ánimos e imaxinacións coma o pode facer o imprevisible tempo do norte inglés. Historias regadas, historias fertilizadas xa desde moito antes dos medios de masas e a industria do entretemento de Hollywood; historias que agroman fértiles e vizosas nestas terras ata pasar a converterse, de algún xeito, reais. Con independencia do que acontecera no pasado, estas historias amoblan a nosa visión del.

Inmediato ás murallas de Housesteads, un bosquete delicioso envolve á muralla de Hadriano; vista desde dentro, entre os fieitos, as silvas, e os carballos, a muralla parece máis ben a finca dun pazo pouco coidado. Logo, ao deixarmos o bosquete, a arquitectura vólvese aérea e caprichosa como unha montaña rusa, salvando desniveis pronunciados, aproveitando sempre o risco, a creba na paisaxe, outorgando unha fractura ondulada á sensación de baleiro, alentándote inconscientemente a percorrer esta muralla sempre regular, só alterada polos milestone forts. Así o fai toda a xente que está facendo este trail, atravesando e seguindo o Muro dunha banda a outra de Inglaterra. É aditivo: un ten gañas de continuar, e continuar, amasando a monotononía do contorno cos pés.

Detémonos moitas veces para ollar para atrás e para diante, ollando a maxia das sombras que desvelan o pasado neste páramo herboso. Alén da muralla, como gardiáns na nosa quenda, vimos como chega o vento e move a herba con espasmos rítmicos, facéndose visible no decorrer dos prados. Nas sombras que deixa, cremos sentir o paso da Legio IX Hispana adentrándose no seu final.

Fotos: Sole Felloza