Explorando o Muro (I): unha ofrenda para comezar a viaxe

Last updated on 8 / Setembro/ 2014

O Muro de Hadriano non é só o muro. Contábano moi ben nunha reportaxe de El País hai pouco. É algo máis, e sempre foi algo máis. Desde cativo, quixen visitar este lugar. Porque hai sitios que non son monumentais, no sentido clásico: non son sitios que eles sós enchen unha foto, ou si. Pero están aí porque precisas velos, porque ás veces imaxinas non lugares, senón sensacións, sentimentos, percepcións. O Tempo fica moi lonxe, así que empregamos o Espazo como sucedáneo.

A Escocia actual non comeza nesta ruína arqueolóxica que é o Muro de Hadriano. Pero a Escocia dos relatos, mesmo a Escocia política, sen dúbida si o fai. Estamos aínda a bastantes quilómetros dos Borders (fronteiras) actuais entre Escocia e Inglaterra, pero o imaxinario dos dous países síntense cómodo neste miliario, neste campo aberto no que a Idade do Ferro se enfrontou coa Historia, con esa historia entendida no sentido clásico que comeza cando un romano domina unha terra nova. Quería comezar Escocia alén da propia Escocia, alí onde se forxou a primeira das súas grandes historias.

Os escritores británicos tiveron querencia por este lugar, sen dúbida porque máis alá dunha evidencia arqueolóxica é unha metáfora transplantable a todo imperio, a toda Europa. Sabémolo todos: sabemos que estamos aquí e inmediatamente chegan imaxes de Ceuta e Melilla, de Novo México, de Gaza. Esta fortificación de máis de cen quilómetros entre Newcastle e Carlile é un resumo de todos os nosos medos, de todos os límites, os impostos, os recoñecidos e os que non o están.

O Muro de Hadriano ten unha historia ben coñecida. Foi erguido por este culto emperador como unha fronteira para o seu Imperio entre os anos 122 e 132, mantendo alén do muro aos pictos, ese magma estraño e descoñecido que en Escocia só se entrevé, que aparece e desaparece ata fundirse no reino de Escocia. Hadriano toma a consciencia política de que o Imperio, malia parecer tocado e agrazado polos deuses, é finito, ten un límite de poder.

Conforme se suceden as correntes de historiadores e as propias tendencias intelectuais e culturais, o muro pasou de ser unha tapia infranqueable que separaba o mundo civilizado dunha barbarie estrema, inconcreta e suxa ata representalo coma todo o contrario: hai quen se esquence da murallla e só presta atención ás portas. Segundo esta corrente, o limes, a fronteira, un lugar cruzado e comerciado con frecuencia. Outros enfatizaron o muro como un magnífico espazo da globalización, no que lexionarios e cultos de todos os puntos do Imperio dábanse cita; moitas veces nestas contemporizacións non contemplamos ao propio individuo, e en que medida está ubicado nun determinado lugar por obriga do poder. Dubido moito que o muro de Hadriano fose un destino preferido; máis ben aproximábase a unha cloaca do Imperio, de clima rigoroso, reúmas atroces e aillamento. Si, nese mundo, un grupo de homes e mulleres, sostidos polo erario público, teimaron por manter o seu modo de vida ante todas as dificultades.

Alén dos excesos está a realidade deste lugar: unha muralla grande (pero non tan grande como ás veces se ten representado, ten o ancho das murallas do Pindo), dous foxos -un por cada lado, e isto é o intrigante-, e portas en puntos determinados (campamentos de control).

A fortuna foi irregular con tramos e sectores. Os máis fotoxénicos son a penas unha secuencia pequena de quilómetros ao redor do forte de Housestead; na súa preservación (ou reconstrución) tivo moito que ver o National Trust, a asociación centenaria sen ánimo de lucro que leva aquí moitos anos e da que falarei máis adiante; o resto dos tramos xa están nun estado, digamos, máis arqueolóxico. Atravesan vilas, prados, granxas, estancias, pero tamén os atravesas ti coa estrada. A UNESCO outorgoulle a carta de Patrimonio da Humanidade a este límite a finais dos oitenta, pero canda el, tamén a outro menos coñecido, o Muro de Antonino, en Falkirk, Escocia, do que falarei máis adiante.

Alén deses tramos ben conservados, o muro discorre de xeito irregular. Indo desde Newcastle, a muralla maniféstase en indicadores desde ben cedo. Axiña quedan atrás as vilas e espazos urbanos e aparecen paramos só coidados por ovellas. E, de súpeto, no medio destas nadas e ninguéns, percíbense bruscas oscilacións de terreo, que se marcan no aire con sombras , volúmenos e intensidades de verdes húmidos. Son foxos e parapetos, e o teu coche transita descoidado no medio deles, ás veces polo centro, ás veces polos lados. Este muro que son como unhas ondas de mar de herba abandonada, é menos vistoso, está menos sinalizado, e vai aparecer de súpeto, comprometendo o provebial gusto inglés pola boa sinalética. Ondas estendidas por unha campiña deserta, sen árbores; no inverno han cristalizar as beiras destes sendeiros nos que agora andan en pequenos grupos

Os escoceses gustan de falar do Muro de Hadriano, pero a historia deste limes é máis fascinante. Hai outro muro, moito menos coñecido, máis adiante, conectando as rías de Forth e Clyde, en plena Escocia. Comezouse a construír despois do muro de Hadriano, no 142 e, aínda que eran máis pequeno (uns sesenta quilómetros de longo), o muro, de pedra e turba, construíuse no que despois sería un dos epicentros da rica Escocia feudal e logo da actividade industrial. Chamaríase o Muro de Antonino, tería unha vida efémera, ao capricho dos militares e emperadores que dictaban as campañas do norte e non tiñan a visión estabilizadora de Hadriano. Oito anos máis tarde sería o muro de Severo, e de cada unha desas veces, está a memoria da incursión dos varudos corpos lexionarios na terra incognita, sementando as lowlands, as Terras Baixas escocesas, dun gran número de campamentos e os seus artefactos, enormes castra aestiva, campamentos de verán, hoxe apaciguados polas ovellas.

A Historia, á que sempre miramos de esguello e desde o presente, é se cadra demasiado verdadeira neste muro de Antonino, neste muro que mira ás Highlands. Se un vai a Falkirk, é case imposible localizar os numerosos -malia que cativos- restos do Muro de Antonino, sobre todo se o comparamos co hiperanunciado Falkirk Wheel, un capricho tecnolóxico e estético que conecta -tamén- as rías de Clyde e de Forth a través da Canle Caledonia e que é usado amplamente nos medios e na publicidade institucional como símbolo da Escocia moderna; en realidade, un parque de atraccións dedicado a ese entretemento xenuinamente británico que é observar o funcionamento dunha esclusa e ver cruzar as gabarras-vivenda, salvando o desnivel daquelas canles que durante a Revolución Industrial levaron carbón, ferro e la, e agora transportan turistas pouco habilidosos coa pértiga.

O muro de Antonino, agachado na trama urbana de Falkirk, expresa unha división que, se cadra, sexa moito máis real e moito máis moderna -e por iso, máis incómoda-. A muralla irreal de Antonino está aos pés das Highlands, as terras impenetrables, alí onde o mundo é verdadeiramente distinto e as Illas Británicas deixan de ser campesiñas e ver medrar o trigo, a cebada, o millo e a pataca. O muro de Antonino representou mesmo unha división que funcionaría como chaga, conflito, tensión e liberación na posterior historia de Escocia. PO riso, se cadra, vólvome tolo por estas rúas da pequena vila de Falkirk para dar, aínda que sexa fisicamente, cun anaco do muro autenticamente máis ao Norte. Non o atopo, pero si outras xentís explicacións en carteis para veciños e turistas. “Por que hai gaivotas no centro de Falkirk malia non estarmos no mar? Polo lixo. As gaivotas aprovéitanse do lixo humano para obter alimentos de xeito doado”.

As deusas voadoras
Pero volvamos ao sur. Ondulando cabo deses grandes foxos, o primeiro forte que nos apareceu foi Brocolitia, en Carrawburgh. Unha máquina advirte do pago único de 4 libras para o uso, nun día, de todos os parkings da viaxe pola muralla. Hai un home solitario, coa porta aberta, cabo da cancela onde pastan as ovellas, pero non ten que ver co monumento; logo veriamos tamén, con certa frecuencia, homes sós cabo de cancelas. Algúns non se comunican pero outros abren e pechan xentilmente as cancelas ao teu paso. Non fumos quen de explicar aínda este hábito.

O antigo forte de Brocolitia é unha poderosa elevación de pasto custodiada polas ovellas: un muro masivo e elevado facendo a función de custodia periódica do muro de Hadriano, levado a cabo pola Lexión VI Victrix, a Victoriosa. As guarnicións alternaban fortes de certa entidade con pequenos castella, fortes máis cativos ubicados cada milla e torres de vixiancia intermedia. O mantemento militar do muro requería un elevado custe en soldados, o cal sempre me fixo pensar na xestión da violencia e na capacidade intimidatoria daquelas aparentes tribos bárbaras, de pel pintada -se cadra tatuada- sobre o territorio de Britannia.

Un templo de Mitra, escondido aos pés de Brocolitia, no medio do prado, un templo humilde ao que se chega por un carreiriño, fala non só dos cultos orientais, senón se cadra tamén da morriña, e tamén da intolerancia. O templo, moi tardío, do século III, foi destruído por cristián, e é usado como un exemplo postmoderno do cosmopolitismo existente no Muro de Hadriano, xa que Mitra é un deus de orixe no Mediterráneo Oriental. Pero ao carón, soterrado, hai outro lugar que nos fala de profundas conexións, de torrentes de cultura subterránea, que seguen sendo moi ocultos malia abrollaren, coma termas, aquí e acolá chamando a atención.

Cabo deste tempo de Mitra hoxe está tapado un dos lugares máis emocionantes da arqueoloxía británica: o estanque sagrado da deusa Coventina. Un lugar oculto cunha historia de ida e volta que conecta directamente con Galicia.

Os lectores de Vento e Chuvia lembrarán a Sula Coventina, unha das tres Sulas Nantugaicas. Esta deusa céltica das augas está presente só en tres sitios do mundo romano: neste remoto santuario de Carawburgh, en Northumbria, onde se lle adicaron varias aras neste estanque, en Narbona (Francia), onde se lle adicou unha ara e en Galicia, onde conservamos altares dedicados a Coventina en tres lugares distintos! En Guitiriz, na aldea de Os Curveiros, preto de Parga, onde lle chaman Cohuetene, en Santa Cruz de Loio, en Lugo, onde tamén mantiña un certo sabor dialectolóxico local, Cuhvetenae, e posiblemente, Conventinae en Santa Eufemia de Tui, desta volta nunha ara ofrecida por un militar. Alén do sagrado, un fío cultural fermoso, líquido, une de xeito mariño a Galicia e a este remoto e frío Muro.

Dicía que este estanque foi un dos grandes descubrimentos da arqueoloxía británica. Verás que non é para menos. O seu achado foi cousa de mineiros, hai cento cincuenta anos. En plena Revolución industrial, na procura de minerais, os mineiros deron cun peche cadrado cun pozo no medio. O terratenente local John Clayton, coleccionista afeccionado, faría o achado da súa vida. En colaboración con John Collingwood-Bruce, un especialista no mundo romano, escavaron o lugar e decatáronse de que o pozo en realidade era un santuario dedicado á que parecía, de aquela, ser unha deusa descoñecida: Coventina. Pero aquela era unha deusa poderosa: nas numerosas inscricións chamábana Augusta Coventina, un dos principais epítetos, e ademáis atoparon, como aínda hoxe se pode ver tamén en moitos pozos de atraccións turísticas, un auténtico tesouro: unhas 14.000 moedas de bronce que se entregaron ao Museo Británico. Cunhas 3.000 que estaban moi machacadas, o anticuario Collingwood-Bruce fixo unha auténtica cafrada: fundiunas e con elas elaborou unha aguia, moi romana, iso si, que adornou a súa biblioteca e que hoxe se pode ver no museo do Campamento de Chesters.

Para ir á procura de Coventina, soterrada baixo a turba, hoxe hai que enchoupar os pés. Nacen regatos aí, e a chuvia lixeira mantén nun estado de frescura case fosforescente esta herba que agacha esta fermosa historia. Coventina era unha poderosa deusa das augas, e a súa representación como tres ninfas nunha (a Trindade non é unha teosofía unicamente cristiá) denota, canda a súa proximidade ao mundo das augas e os mananciais, a súa raíz céltica.

Brocolitia deulle á ciencia e á cultura varias representacións da deusa, aínda que a que ves na foto (e que se pode ver en Chesters) é a máis fermosa. Tres mozas descansan sobre carrizos, verquen auga dunha potiña nunha man e sosteñen auga noutra. Hai, na súa actitude, algo que vai máis alá: un ritual e unha historia que nos falta nesa man que sostén en alto unha xerra, mesmo na sutil diferencia entre unhas ninfas e outras. E máis alá da propia pedra, nesta representación está a emoción dun mundo que en Galicia aínda segue incluso máis vivo que nesta zona de Northumbria, a das augas que teñen un poder oculto e a saúde coma o principal valor para a felicidade. E si, se cadra esteas pensando o mesmo ca min. Parecen mouras ao carón do río.

A interpretación do seu nome a partir do protocéltico é fermosísima, escura e brillante á vez. Teño visto unha tradución na rede que entendo máis como versos que como ciencia. A teoría é que pode vir dun protocéltico *kom-men ‘memoria’ e *ti-ni (fusión, desaparición). A súa tradución sería a ‘memoria que desaparece’ ou a ‘memoria da desaparición’ ou mesmo como a ‘memoria da neve’ na medida en que a neve, ao fundirse, tórnase en auga. Coventina, a memoria que marcha, como a auga, coma o tempo. Quero pensar nese xarro que a deusa non verque no relevo como a oportunidade, o fado, o que pode ser cambiado e decidido, a auga que aínda está por verquer.

En toda a antiga Britannia, só Coventina está aquí. Pero faime graza coma os británicos adoptaron a Coventina, convencidos da súa orixe local, malia en Galicia dispormos de máis testemuñas desta enigmática raíña das augas que en todo o Reino Unido. Ao carón, o Mitreo, no que xentilmente reproduciron as aras atopadas, é posto como un exemplo de culto importado e do muro global, como global é a city de Londres e a cociña rápida. Pero Coventina non, Coventina é britana ata as nádegas.

Que máis terá. Pero non me podo evitar certo sorriso e algún chiste irónico. Sei que tiña algo gardado no peto, agardando este momento. Busquei na paisaxe o lugar no que está soterrado o santuario da nosa señora das augas. E no peto, na miña carteira eternamente furada, conservo o que trouxen: un euro coa figura da Catedral de Santiago. Déixoo caer discretamente, como home serio e ateo que son, e coa miña bota sotérroo entre a turba, que abrolla auga, quéixase coma un gato cando te excedes da confianza, e a auga beirea a suela e a capa de goretex.

Que teñamos boa viaxe ao cruzar o Muro, Coventina, así cho pido.

PARA SABER MÁIS:
ALBERRO, M. “La diosa céltica Coventina en las Islas Británicas, las Galias y Galicia”, in Anuario Brigantino, nº 27, 2004.

Foto: Sole Felloza

*Apreciarás un estilo e unha extensión un pouco diferentes ao habitual en Capítulo Cero. Estas crónicas formarán parte dun libro de viaxes, máis extenso, sobre Escocia. Agardo que te gusten.