Castro Candaz: o corazón mergullado da historia mitolóxica de Galicia

Last updated on 31 / Outubro/ 2010

As augas agochan Castro Candaz.

Recorda que podes escoitar a banda sonora das Repúblicas de Homes Libres en Spotify mentres les o post.

Estamos baixando pola ribeira do río da Lama, na parroquia de Santa Baia de Pedrafita, en Chantada. Á nosa dereita chega o ruído imparable e continuo das fervenzas: o regato é un fio branco e máxico rebotando entre os grises da pedra, que ás veces se entreve entre as pomeiras abandonadas e outras froiteiras que xa non teñen quen as colla. As viñas anuncian o outono, e os derradeiros viticultores apuran a vendima desta mencía que ainda é Ribeira Sacra, pero que a está distante das encostas máis coñecidas da denominación. Algunhas mulleres cantan nunha costeira, cantan nun ton monótono e repetitivo, coas mans entintadas do ouro líquido do Miño.

Fotos: Sole

A paisaxe permítenos ver este estremo descoñecido do encoro de Belesar. Antes, na chaira que precede ás empinadas ladeiras, vimos o antigo mosteiro convertido en parroquia; a notable casa, logo reitoral, conserva aínda a torre que identifica ás mansións aristocráticas destas terras. O Mosteiro. Debiamos estar preto do lugar.

Aquí preto, nun sitio que non coñecemos e do que non temos clara a ubicación, localízase unha das ruinas históricas máis intrigantes de Galicia.

Pero está baixo as augas a maior parte do ano.

Observo a superfície da auga do encoro, rodeado de outeiros e alturas; ao que eu sei, a fortaleza podería ser nestes momentos unha masa escura baixo as augas; confío en que a sequía dos inicios de outono teña evitado a inmersión invernal. O camiño segue, ata un punto no que comeza a abandonarse e o invaden as xestas e os toxos. Non hai problema. En peores temos estado. Douscentos metros despois, xa metidos no corazón do bosque, o camiño desaparece e enfronte só está unha espesura. Sole descubre unhas pegadas, un caminiño mínimo de animais por unha beira da pista case desaparecida. Baixamos por eles ata introducirnos por baixo do que debe ser o nível máximo de inundación da presa no inverno. Agora, a finais de setembro, ainda non chegaron as grandes choivas. O encoro está baixo. É a nosa esperanza. Baixamos por baixo do nivel máximo do embalse e a vexetación desaparece. Agora camiñamos entre ruinosos socalcos de xisto.

Baixando con coidado por estes socalcos de apariencia lunar, observamos que nos conducen á outra confluencia do Miño con outro rio, o Enviande, que tamén desemboca alí. Sabemos que está preto Castro Candaz: vin nun vello libro que o lugar inexpugnable e recóndito situábase na insólita xunta de tres ríos distintos no mesmo punto.

E, de súpeto, flotando como unha illa máxica, unha illa que hoxe só é visible unhas poucas semanas ao ano, aparece Castro Candaz. Un mítico escenario do pasado de Galicia, durmindo no soño do esquecemento. Sinto un calafrío. Todas as familias guerreiras da Idade Media da zona, os Camba, os Taboada, os Temes, xurdidas das escuridades da Historia quixéronse vincular a este lugar, convertelo no seu solar, na cerna do sangue. Así o relataron en crónicas manuscritas nos séculos XVII e XVIII, cando Castro Candaz era unha ruína agochada na vexetación. As lendas familiares, apócrifas, consignadas en prego para acreditar a vella nobleza do sangue, descúbrennos aquí, baixo as augas, un épico escenario de resistencia, caída e victoria contra os normandos e, mesmo dalgún xeito, ainda máis atrás. Un lugar de poder nun escenario absolutamente espectacular, un dos máis evocadores dos que temos visitado para a nosa serie Repúblicas de Homes Libres. ¿Que tiña este lugar de especial?

O que hoxe vemos é unha ruína moi alterada polos tempos pero, á sua vez, preservada insolitamente polas augas. As bases do antigo castelo foron convertidas en viñas, e o espazo defensivo alterouse ao longo dos séculos de intensa explotación agraria. Un imponente camiño conduce desde esta ladeira, por un estreito paso nestes momentos baixo as augas, ata a fortaleza. Desde onde estamos, na ladeira de enfronte, podo recoñecer parte das ruínas. Contrasto o que vexo neste dia luminoso con outra ollada, a través do tempo, descrita a princípios do século XX; desde 1907 fálame ao oído neste novo episodio da República de Homes Libres, dános pistas, téndenos trampas. Que aventura cultural!

Na Biblioteca Nacional

Imos adiantarnos no tempo ata a semana pasada. En dúas viaxes nunha mesma semana, visitei en ocos mortos a Biblioteca Nacional en Madrid; alí emprendín unha procura algo desesperada entre os manuscritos que alí se gardan para rastrexar as orixes das lendas. Parto da base de que nin sequera estou á procura dos feitos reais da Historia, senón das vagas de mitoloxía, dunha mitoloxía descoñecida na propia Galicia. Coma no Drácula de Francis Ford Coppola, síntome navegar nos océanos do tempo. Entre este prego e estoutro atopo as orixes dunha frase, dunha idea, dunha batalla: as palabras corren entre pregos e manuscritos, sáltanse séculos. Son capaz de ver a traxectoria dos feitos de sangue cometidos no Castro Candaz, pero aínda non entendo os camiños polos que se narran nas historias. Todo o que sabemos sobre Castro Candaz pertence ao territorio da lenda, da brétema da historia, dos intereses intermedios e interpostos ao longo dos séculos.

A principios do século XX, un entusiasta mestre de primaria de Chantada, Manuel Formoso Lamas, publicara unha pormenorizada descrición do castelo/castro no seu libro Apuntes para la historia de Chantada, entre coloristas detalles deste lugar. Algunhas cousas son imposibles de comprobar desde esta ribeira, como a cámara abovedada que aseguraron descubrir os labregos da zona tras uns traballos no viñedo construído sobre a masa de pedras na que se convertera a fortaleza; outras, pola contra, continúan máis ou menos igual. O antigo castelo tem unha plataforma na zona superior, unha plataforma circular, chea de pedras miúdas, rodeada de murallas circulares concêntricas; unha pinta de romanada tremenda, un lugar inaccesible, posiblemente vinculado a algún tipo de porto que atravesara o Miño no seu momento por esta banda; a outra interpretación, a que transmiten as lendas, é contraria. Agochado nas profundidades do canón da Ribeira Sacra, Castro Candaz era o lugar máis agochado da contorna: un penedo inexpugnable cun valor simbólico que sabemos importante no mundo antigo: a confluencia de tres rios nun único punto. Así pareceu funcionar nun episodio que relataremos.

Tras superar os tres controis de seguridade –que inclúen escaneado, revisión de portátil, revisión do interior da libreta en dous puntos, comprobación de carné de investigador en tres puntos e substitución do bolígrafo por uns lápices co logo da Biblioteca Nacional- accedo, na Sala Cervantes, a un antigo documento: De la nobleza de la casa de Camba y sus principios, y fundación del castillo de Castrocandaz, solar de Cambas y Taboadas de Galicia, que chegou a este lugar como unha compilación de papeis da familias luguesas depositado no seu tempo no Arquivo de Simancas, preto de Valladolid. Do documento hai dúas copias: na primeira acórdaste da nai do calígrafo; a segunda, nun papel de mellor calidade, foi redactada por algún escribán ou crego a soldo dos Condes de Lemos.

Trátase dun memorial nobiliario. As familias aristocráticas –a maior parte delas nacidas como escudeiros dos grandes señores a finais do XIV ou do XV- encargaban estes textos a expertos mentireiros que enchían o documento de trolas co obxectivo de dignificar o pasado da familia. Deste xeito, todas as familias tentaban vincularse, como mínimo, a Don Pelaio, o primeiro monarca do reino astur, e ás súas accións iniciais da reconquista da península aos musulmáns. O devanceiro familiar distinguírase nalgunha batalla ou na toma dunha cidade aos mouros, e mercé a iso, o rei obsequiárao coas terras que, curiosamente, agora tiña a familia. Os máis destemidos mesmo ían máis atrás: había quen reivindicaba ser descendente de reis visigodos ou en Galicia, mesmo dos reis suevos. E aínda había algúns que reivindicaban proceder da aristocracia romana de conquistadores.

Este documento da vella casa de Camba cumpre todas estas características argumentais, pero atrévese a ir máis alá, nunha dirección insospeitada.

O Lugo prerromano

A vella crónica familiar identifica como fundador do Castro Candaz a un cónsul romano en Galicia, Lucio Cambero. Non era un cónsul máis: segundo a crónica, este home, destinado en Lugo, estaba vinculado familiarmente aos “montañeses de Galicia”. A crónica narra o enfrontamento entre estes montañeses –aínda que non distingo ben a caligrafía, parecen ser os aunonenses dos que fala Orosio- e dúas lexións romanas mandadas polo emperador romano Traiano, en Lugo, un “lugar fortissimo” ubicado ao carón do río Miño. Lucio Cambero, por primeira vez neste tipo de crónicas, que sempre se vinculan ao vencedor, o prestixioso romano, crea un cambio.

Lucio Cambero loitará canda dous pobos de montañeses galegos contra os romanos, ata seren derrotados. Sobre a Lugo castrexa, os romanos fundan a súa nova cidade, conta a crónica. No florido mundo dos troleiros a soldo dos fidalgos, será a primeira vez que escoito esta historia, na que os antigos galaicos teñen voz e defensa honorable. Non se volverá repetir ata o romantismo no XIX, cando se reivindiquen os castros fronte as lexións. Déanse conta do detalle. Lucio Cambero fundou Castro Candaz, o máis antigo castro do Reino. A súa familia preservouno ao longo dos séculos.

E chegaron os homes do Norte

Volvo á Biblioteca Nacional. Xa lin as fontes orixinais nas que se narra unha parte da lenda relatada por Formoso Lamas. Están nese nobiliario, non na súa imaxinación, xunto con outra historia abraiante, que nos conecta coa revolta de 1846, pero esa contaréivola outro día. Na narrativa de Formoso hai unha segunda parte máis sorprendente para a nosa historia. Os vikingos e Castro Candaz.

Un día, un grupo de normandos, da segunda invasión, superou o Monte Faro de Chantada e observou os longos campos que se abrían. Baixou ás terras, chegou ao poboado de Chantada, onde os seus habitantes ergueran unha empalizada para protexerse dos homes do Norte, a Plantata: é a explicación mitolóxica das orixes da vila. Arrasaron con ela, queimaron o castelo. Os homes do Norte apoderáronse do territorio. Os supervivintes conseguiran recuar. Familias enteiras baixaron as encostas, ata veren no fondo Castro Candaz. Os Erice, ou Eriz, custodiaban a fortaleza.

Sorprenderíanse como nestes nobiliarios do XVII, os fundadores das liñaxes son, moitas veces, señores de castros, non de castelos. Os irmáns Eriz, donos do Castro de Eriz, Olmundo e Egica, resisten aos normandos ata que chega o rei galego e asturiano Ramiro, cun exército. A lenda conta que Ramiro vence os normandos no Campo Ramiro, na mesma Chantada: lenda e topografía sempre van unidas na mitoloxía barroca. Nas fontes máis orixinais, a Crónica Albedense é moito máis sucinta. Simplemente describe como Ramiro derrota aos invasores e queima ducias das súas naves, pero non indica onde se produce a batalla. Serán os vellos clans lugueses os que estenderán e propagarán a historia de Castro Candaz. Aquí, no centro de Galicia, detivemos a invasión e gañamos a gloria para nós e os nosos fillos. E quen sabe se non a lembraban, realmente. Algún indicio hai de privilexios reais concedidos por loitar contra os Normandos. Estas terras son moi memoriosas.

Os vikingos -e aquí todo é moi impreciso- atacarán noutra volta o castelo de Castro Candaz. Desta vez vencerano e faranse co control destas terras, conta Formoso Lamas.

A historia de Don Servando

Na miña procura da fonte orixinal da historia dos vikingos e Castro Candaz paso á sala máis custodiada da Biblioteca Nacional. Alí está un dos documentos máis insólitos que teño visto: a Historia Gotica de D. Servando, Obispo de Orense, por Pedro Seguín. Cando abro o documento, fico pampo. ¿Está en galego? Si, está en galego. Pero non está datada na ficha de catalogación como do século XVII? E este galego non é moi estraño, moi arcaizante? Posteriormente, descubro que é unha enorme falsificación; unha patraña construída por fidalgos ourensáns no Barroco para crear a súa antigüidade nobiliar. En teoría, é un texto da época de Don Pelayo, traducido do latín ao galego no século XII, por outro bispo, Pedro Seguín. E aquí vén o fascinante. Nos Séculos Escuros consideraron que para dar credibilidade ao documento había que redactalo en galego medieval. Así que estou diante dun estraño texto, que fala de tempos remotísimos, falsificado e nun galego non arcaico, senón burdamente arcaizante. Case me volvo tolo, crédeme. Non coñecía a edición de Souto Cabo: todo acontecía moi de contado.

Busco na Historia de Don Servando a referencia normanda. Tampouco está alí, pero entre esas liñas mentireiras xorde toda unha mitoloxía paralela do país, con ducias de referencias ás que cómpre prestar atención: con loitas de lagartos, batallas esquencidas, cidades ruinosas, castelos inexpugnables. Este delirio historiográfico ten máis valor do que parece. Falaremos del.

Epílogo

Pasa a man sobre unha pedra en Galicia e erguerás un universo. Observo Castro Candaz, o castelo mergullado, centro simbólico de poder, se cadra corazón oculto da soberanía destes pequenos territorios da Ribeira Sacra. Camiño polos socalcos derruidos, fronte a el, incapaz de chegar ata esa illa que me chama como se nela tomaran o sol as sereas. Hai que andar con coidado: cada paso en falso nestas encostas provoca un alude de derrubo de xistos, estruendoso nestas soedades.

Nas lendas, aquí un grupo de homes foron capaces de resistir a unha horda. Cando imaxino esta mitoloxía, o mundo vólvese unha escura espesura; Castro Candaz continúa flotando agochando os seus segredos. En breves semanas volverase afundir e a desaparecer, dos mapas e da vista. Haberá que agardar un novo estío.

E eu continúo buscando iluminar e escurecer esta fascinante época das Repúblicas de Homes Libres.

Postpost: Se te queres achegar ata o lugar, aquí está a localización