Eu sempre defendo que para entendermos o complexo que é interpretar un xacemento arqueolóxico no pasado nada mellor que observarmos as ruínas do presente e xogar a como interpretariamos nós un xacemento actual se o escavaramos dentro de dous mil anos, e cunhas fontes escritas moi sucintas. Ver deste xeito o presente axuda moitísimo a comprender que mecanismos debemos empregar para interpretar o pasado. E se nos poñemos as cousas un pouco difíciles aínda resulta un exercicio máis fascinante.
Hai pouco, visitando unha casa en ruínas na aldea de Novais, en Val do Dubra, reparei nalgo interesantísimo. A casa debera ser construída -aventuro que con cartos da emigración- se cadra nos anos 60. Era todo cemento, ladrillo, materiais relativamente modernos. Pero en canto entrabas nela había algo abraiante: a distribución da casa era anterior. Sería perfectamente unha casa labrega do século XIX, coas divisións entre cortes de animais e cociña pouco claras, tabiques de madeira, tullas e despensas, lareira. Quen construíra aquela casa tiña en mente un deseño que procedía doutra época, pero botando man dos materiais do seu presente. Diante da casa alguén tirara unha chea de teléfonos de finais dos 90 e principios da década dos 2000, de plástico. Pensei en que iso podería ser unha estupenda testemuña do tempo de abandono da casa no futuro. Esta casa debera terse abandonado a principios dos anos 2000. O plástico resistirá ben varios centos de anos e a abundancia de obxectos dese tipo fará que os arqueólogos do futuro teñan deles unha taxonomía tan precisa como das ánforas romanas.
Outras cousas desaparecerán, moi probablemente. Nos dormitorios ubicados na zona superior había maletas de coiro. Se cadra as cremalleiras sobrevivirán. Como acontece nestas casas abandonadas, nesas maletas sempre se gardan os recordos da emigración a América. Alí tamén: había unha cassete de rancheras. Se os arqueólogos galegos -ou de como se chame este lugar dentro de dous mil anos- conseguen escavar varias casas abandonadas no rural, poderán documentar esa asociación entre carcasas de cassettes e cremalleiras ou peches de maletas e se cadra se atreverán a especular co pasado emigrante.
A estación na actualidade. Foto: José Pardo / La Voz de Galicia
Pero outras veces non será tan doado. Estiven visitando o outro día a base americana de Bares. Paseando polas súas destrozadas estancias pensei en como estes arqueólogos do futuro interpretarán este lugar. Non sería nada doado poder chegar a conclusións con este sitio. Nunha inspección superficial, da base americana non queda ningún obxecto in situ, nin mobiliario nin nada. Está todo completamente desmantelado. Moitas tuberías arrincadas, e como obxectos metálicos sobreviven algunhas chapas dos conxeladores e pouco máis. A estación foi inaugurada polos gardacostas americanos en 1961 como parte dun sistema de cobertura global de comunicacións chamado LORAN, que xurdira durante a II Guerra Mundial. De algún xeito, estas estacións, diseminadas por todos os océanos serían dentro de dous mil anos estupendos xacementos para explicar a hexemonía global norteamericana na segunda metade do século XX, trala II Guerra Mundial, e as súas conexións cun remoto cabo atlántico. Sen ningunha dúbida, para o concello -ou como se chame- galego -ou como lle chamen- de hai dous mil anos, non ha dúbida ningunha que sería un atractivo turístico singular.
Agora ben, como dicía, non hai ningún obxecto in situ. Se cadra, unha excavación permitirá sen dúbida exhumar algo de cultura material (latas de refresco, chapas, moedas?), pero moi posiblemente a acidez do chan esborralle os obxectos máis férricos. Ademais, sería perfectamente recoñecible que estes edificios foran iniciados nas primeiras décadas da era da globalización: o feito de atopar algún obxecto de procedencia americana non sería conclusivo, ou nin sequera indicativo. Só a sorte de localizar algunha peza inequivocamente militar permitiría avanzar algo na identificación do sitio a partir de obxectos. Ademais, o sitio foi habitado durante moi pouco tempo: entre o ano 1961 e 1978. As posibilidades de depósitos, lixo, transformacións datables, son moito máis reducidas. E isto é moi interesante. Se os nosos arqueólogos escavaran esa casa labrego-moderna de Novais, terían unha enorme riqueza e diversidade de obxectos de todo tipo. Recentemente, Alfredo González Ruibal escavou o vertedoiro da súa casa labrega no interior da provincia de Pontevedra, amosando a cantidade de información que ofrecería o verquedoiro dunha casa tradicional galega durante varias décadas de finais do XIX e principios do XX. Ao non atopar nada, ou case nada, nestas instalacións, o equipo comezaría as súas deduccións: isto foi desmantelado de xeito ordeado. Cheira a usos administrativos ou militares. As casas, cando se abandonan, fican cheas de vida. As instalacións militares abandonadas son esqueletes baleiros.
Se cadra o uso das estancias podería ser máis doado, cando menos en liñas xerais. Con todos os equipamentos de comunicación da base e a distribución desaparecidos, os arqueólogos terán que ir deducindo o uso das diferentes áreas a partir de pequenas evidencias. Por exemplo, nalgunhas zonas atoparán unha distribución regular de estancias que contarán todas cunha pequena habitación con fiestras moi pequenas, ou sen elas, e azulexos. Nun dos edificios observarán unha curiosa estrutura que ascende con escaleiras, ao carón da cal existe unha cheminea e o que parece unha mesa de obra alongada; noutra estancia dese mesmo edificio ao fondo atoparán, se sobreviven, unha especie de cámaras sobre as que hai chapas de metal que pode que deduzan que corresponden a sistemas de preservación de frío. Poderán deducir que ese non son vivendas industriais: parecerían instalacións para acoller a un continxente humano organizado para desempeñar determinadas tarefas. Se sobreviven, verán restos de grandes tanques de combustible que poderían inducir que os seus habitantes precisaban unha certa autonomía vital.
Un indicio cronolóxico interesante estaría na captación de auga. A estrutura descende ata un regato que pasa ao carón, construíndo unha captación de auga que claramente afecta a outras estruturas inmediatas: os muíños de Bares, que aproveitan a auga dese pequeno regato e o cantil que cae sobre o mar para xenerar enerxía para moer os muíños. De conservarse algún dos muíños, non sería difícil imaxinar que se cadra estes e a base militar non coexistiron no tempo, xa que as instalacións de captación de auga da base -feitas en cemento- perxudicarían o funcionamento dos muíños. Pero ao mesmo tempo, os arqueólogos se sorprenderían ao descubrir que algún dos muíños -non todos- estaban rehabilitados con materiais se cadra algo máis modernos que os propios da base!
Ao tempo, a sinxeleza das estruturas delimitadoras do espazo son bastante claras: claramente ese continxente humano non se atopaba ameazado polo seu contorno, ou non protexía ningún tipo de recurso especialmente vulnerable. Apenas atoparían algún resto fragmentario de valla metálica e un pequeno muriño delimitador de pedra.
Agora ben, como deducir quen habitaba este recinto? Se os nosos arqueólogos do futuro puideran concluír que se trataba dalgún continxente humano asentado nese espazo remoto, quen podía ser? Obviamente debera ser alguén que estaba aproveitando algún tipo de recurso estratéxico deste espazo. Os nosos arqueólogos descartarían a xestión da enerxía eólica, detectable polos inmensos xigantes metálicos dos que fican fragmentos esparcidos na zona máis alta do promontorio de Bares. Os muíños de vento están ubicados a bastante distancia de alí, e non tería sentido unha instalación de procesamento de enerxía a tanta distancia. Tampouco parecerían estruturas vinculadas ao tráfico marítimo. Poderían ser militares? Se son militares, están aí en connivencia coa autoridade e a poboación local, xa que como vimos antes, a instalación non parece ter unhas estruturas defensivas relevantes, incluso para unha época na que non era preciso erguer grandes murallas para se defender.
E aquí vén algo interesante. Se optaran pola hipótese dun continxente militar, a partir de aquí comezaría un curioso itinerario de investigación. Imaxinemos que boa parte das fontes que aluden á existencia de sistemas coordinados de comunicación e posicionamento para a navegación desapareceran, ou que só ficaran referencias difusas á existencia de sistemas deste tipo. A cronoloxía do sitio arqueolóxico, na segunda metade do século XX, alentaría a pensar nalgún tipo de posibilidade, pero só sería unha conxetura. Os nosos atribulados arqueólogos terían que enfrontarse a todo un problema de investigación. Para poder aproximarse á procedencia destes militares, os nosos arqueólogos deberan botar man de metodoloxías nada doadas. Tal e como fan hoxe os arqueólogos do grupo de investigación romanarmy.eu, moitas veces ante a carencia de obxectos datables ou que permitan identificar un recinto, cómpre botar man da busca de paralelos que permitiran comprender un xacemento deste tipo.
Os arqueólogos deberan buscar a través do sistema de almacenamento de información dispoñible outro momento outras instalacións militares deste tipo e agardar a que foran escavadas nalgún momento. Xa vos digo que os paralelos con outras instalacións militares galegas do século XX non funcionarían. Dentro de dous mil anos, de quedar algo das instalacións militares en Galicia, serán as impresionantes baterías costeiras, e son outra cousa ben distinta. Deberán confiar en que alguén máis estea interesado en estudar estes recintos abandonados, que a esas alturas serán entullo recuberto de matorral. Atopar outros arqueólogos interesados en xacementos tan parcos non é doado: sempre nos achegamos ao noso pasado desde os nosos intereses, e iso quere dicir que hai tipos de xacementos máis escavados que outros. As instalacións militares abandonadas, coa súa parquedade en obxectos e a súa funcionalidade, non adoitan ser moi sexies para escavar. Se botamos man doutras estacións LORAN abandonadas en Europa, atopariámonos con algún aspecto interesante. Vexamos:
Loran Station Rantum (Alemaña)
Loran Station Vaerlandet (Alemaña)
Loran Station Lampedusa (Italia)
Loran Station Ejde (Illas Faroe)
Como vemos, as emisoras LORAN norteamericanas son moi funcionais. A pesar do cadriculados que adoitan ser os arquitectos militares, nada disto se parece á Loran Station Estaca de Bares, que é moito máis complexa:
Aínda que non fixen un repaso exhaustivo de todas as estacións Loran C, só atopei unha que podería valer para ser empregada como paralelo para Estaca de Bares. Curiosamente, é a de Estartit, en Cataluña:
Habería que ter sorte e atopar uns arqueólogos que investigaran o que quede da estación de Estartit no ano 4020, para poder realizar paralelos e conseguir comprender que eses estraños edificios ubicados na punta da Estaca de Bares eran parte dun sistema global de comunicación construído e xestionado polo imperio norteamericano, que dominou o planeta trala segunda guerra mundial. Se ben é posible que se conserve, dentro de dous mil anos, unha certa memoria dos acontecementos da II Guerra Mundial, nada nos garante que acontecerá o mesmo con este enorme ecosistema informativo no que vivimos. De feito, nada nos garante a preservación dixital de gran cantidade de información dixital para o futuro.
Depende de como a sociedade galega -ou como se chame- do futuro interprete o seu pasado, a súa relación co seu contorno, a súa identidade, triunfarán este tipo de teorías especulativas ou serán só ideas de excéntricos que os científicos non se atreverán a expoñer. Sería tamén fascinante imaxinar que tipo de tradición (oral? dixital?) se conservará destes espazos. Imaxinemos tamén que se conservaran parte dos graffiti pintados nas paredes con posterioridade ao abandono da base. Neles poderiamos ver, por exemplo, que non existe neles a lingua galega. Que pensarían os arqueólogos de entón? Que a estas alturas de 2020 o galego xa sería unicamente testemuñal? Que os graffiti se escribían en español por motivos, digamos, “rituais”? Que significado lle darían a esas enigmáticas pinturas e a esas declaracións de amor? Recoñeceranse nelas como nós nos graffiti de Pompeia?
A base de bares en 1965
Imaxinemos que os nosos arqueólogos, tras moito traballo e non pouca sorte, conseguen achegarse á verdade. Na conferencia de final de intervención á comunidade local (xa non sabemos se será real ou virtual, se aínda haberá bares ou salóns parroquiais), exporán aos veciños de Bares (chamarase aínda Bares?) a súa hipótese: este recinto foi construído por un exército chegado da outra banda do mar, que tiña relacións amistosas coa veciñanza e que desempeñaban algún primitivo sistema de comunicación por ondas para o dominio completo dos mares. Pero malia a súa importante tarefa, pasaron menos de vinte anos neste lugar. Os veciños ficarán sorprendidos. Na quenda de preguntas un home levantará a man:
-E logo quen eran os que o fixeron, os celtas?
E un segundo continuará:
-E se tan importante e histórico é este lugar, porque os nosos devanceiros non decidiron conservalo cando os americanos marcharon?
E os arqueólogos non souberon que responder a ningunha das dúas preguntas.
Este post é unicamente un exercicio especulativo, pero nos leva a pensar nas complicacións para poder conectar o rexistro arqueolóxico cos eventos do mundo no que tiveron a súa existencia. O fascinante rexistro da actividade humana ten unha moi pequena correspondencia cos edificios e os obxectos que as persoas empregamos.
Comments are closed.