Mámoas que son faros: un camiño esquecido ao carón de Negreira

Mámoa do Agro da Chanceira

A principios de xuño estaba repasando a través de novos modelos dixitais de terreo elaborados por João Fonte o concello de Negreira. Buscaba comprender mellor a localización do campamento romano do Cornado (Bugallido). Nas proximidades da vila de Negreira, nada máis cruzar a Ponte do Barcala tralo pazo do Cotón, chamáronme a atención varias cousas. Nun outeiro que se elevaba sobre o río chamado -xenericamente- Alto da Cruz apreciábanse varios detalles interesantes. En primeiro lugar, unha mámoa espectacular. Non sei por que, tiven o pálpito de que, malia estar tan próxima ao núcleo urbano, non estaba catalogada. E efectivamente, así era. Unha serie de pequenos valados tamén chamaron a miña atención, así como unha curiosa estrutura aos pés dese outeiro, encaixada entre lombas. Ao observar ben a zona, chamoume a atención outro detalle. O camiño de Santiago discurría por alí. Ben, non exactamente por alí, senón polo lado. Por unha pista recta e sen dúbida máis moderna que o antigo camiño que parecía discorrer polo Alto da Cruz. A mámoa, ubicada ao carón do camiño antigo, parecía indicarnos que antes do actual camiño, se cadra das primeiras décadas do século XX, había outro ancestral. Durante miles de anos, o río parecía terse pasado polo mesmo lugar, hoxe esquecido.

Esta é unha pequena historia, pero tamén é a historia de todos: unha historia que nos fala de como o territorio de Galicia garda as lembranzas de tempos idos. A paisaxe está inzada de memoria esperando a descubrila.


Modelo LRM do Alto da Cruz. O destacado superior é a Mámoa do Agro da Chanceira. O inferior é o indicado na cartografía (aínda que non na tradición oral) coma Os Coucheiros. Entre eles, o antigo camiño.

Así que contactei co amigo X. Amancio Liñares, profesor no instituto de Negreira e membro da asociación cultural Afonso Eanes, preguntándolle pola zona. Quería saber as narrativas orais que existían sobre este reducido espazo. Amancio púxose a traballar: lembrou que, nunha edición que fixera de textos inéditos do escritor e avogado galeguista Xulián Magariños, transcribira unha historia inédita de tradición oral, “escritas nos finais da década de 1920 ou primeiros anos de 1930”. Chamábase “La aldea de Concheiros” e nela recollía a memoria dunha aldea desaparecida, só conservada na tradición oral de Negreira. Magariños contaba que a principios do século XIX, os Concheiros era un lugariño de tres casas ubicado ao carón da estrada “hoxe en construción”. Nela, cometérase un crime terrible. Unha muller e mailo seu amante mataran ao marido e o soterraran baixo a eira. Aínda que se sospeitaba deles, non había probas. Ata que un día o amante, bébedo, pasou por riba do enterramento do asasinado e pisou forte por riba del, berrando “Non rexurdiches máis!”. Os berros foron escoitados por un camiñante que foi dar aviso ás autoridades. Ao escavaren na eira, puideron confirmar o crime, confiscaron os bens e a aldea, abatida pola lenda negra, rematou por desaparecer. Noutra variante do relato, afírmase que no lugar había unha taberna.

Así que esta semana, grazas ao interese e ánimo da asociación cultural nicrariense Afonso Eanes, achegámonos para visitar a zona e ver sobre o terreo as estruturas que nos indicaba o modelo dixital LRM. E velaí estaba a mámoa da Agra da Chanceira, de notables dimensións, cun gran cono de violación pero aínda así, cunha boa parte da coraza aparentemente intacta. De volta na casa, fixen unha análise de visibilidade e verifiquei que nin sequera era un túmulo máis: este monumento megalítico era visible no seu momento desde unha enorme porción de territorio no val de Barcala.


Visibilidade da mámoa do Agro da Chanceira

Pero cobraba ademais un sentido monumental cando camiñabas polo antigo camiño, convertido nunha fermosa congostra. Cando subías desde o río Barcala, o túmulo aparécese de maneira espectacular sobre o camiño. Sempre me resultou fascinante a idea das mámoas como faros de navegación para os camiñantes: como balizas que axudan a construír o sentido do territorio. Se cadra esta mámoa marcaba o paso sobre o río Barcala que logo xustificou a construción do castro de Vilachán e mesmo da fortaleza medieval anterior ao Pazo de Cotón. Negreira, un nó de comunicacións no mundo antigo e medieval, ten agora unha auténtica icona e testemuña da ancestralidade do lugar.

E despois achegámonos ata o lugar indicado na cartografía coma os “Coucheiros”, onde se podían apreciar unhas estruturas moi antigas. E aquí veu algo do máis interesante. A través do modelo LRM podiamos ver unha especie de recinto un pouco estraño, encaixado entre as lombas. Achegámonos a el e puidemos observar un fermoso espazo. Hoxe forestal, aínda que parcialmente cultivado aínda nas fotografías antigas, apreciabamos con claridade un mundo dividido en dúas capas. Sobre os valados de pedra en seco das numerosas fincas actuais nas que está dividido, discorría un mundo anterior, de muros anchos e con restos apreciables de edificacións baixo a frouma. Ben se vía que aquelas edificacións seguían alí, pero doutro xeito: agora mudadas en valados que tamén parecían notablemente antigos, aínda que poidan ter corenta ou cincuenta anos. Era unha topografía agraria baixo outra topografía agraria, como capas e capas de suor de labregos e de terra á que se lle pedía o mellor de si mesma.

Efectivamente, alí parecían existir os restos dun antigo esforzo humano a través dunha pequena aldea desaparecida. É a aldea dos Concheiros? Aínda que a cartografía a sitúa alí, a tradición oral recollida por Magariños -e tamén por Xosé Antonio Romarís, un activista cultural senior que nos acompañou- fala doutro espazo, ao carón da estrada, máis ao norte, onde tamén se aprecian numerosos socalcos e que pode ser tamén un bo candidato na aldea.


Ás veces non é doado ver as cousas!

O que si teño claro é que estamos ante un pequeno mundo desaparecido, vinculado a esta fermosa congostra, que era como unha vea que lle daba o sangue da vida. Non sabiamos onde comezaba a historia deste lugar, pero si que tiña que ver cunha fermosa agra e cun camiño principal que atravesaba o lugar, un camiño transitado por labregos, monxas, comerciantes, emigrantes, cabaleiros, ladróns, presbíteros, ferreiros e prostitutas, cazadores e lexionarios, amantes e buscadores de ouro, ao longo de séculos. Cando as transformacións revolucionarias nas comunicacións de finais do século XIX e o século XX, antigos mundos mergulláronse no esquecemento mentres xurdían outros. E séculos antes, cando os poderes puxeron os seus ollos en novos lugares e fundaron cidades, abriron minas, mercaron feudos, os camiños volveron a cambiar e fixeron esquecer tamén mundos anteriores. Este noso país garda a memoria fósil de máis deles.

Logo achegámonos a outro exemplo. No fértil val da Barcala existen numerosos xacementos arqueolóxicos, sobre todo castros. Esta terra rica daba ben de comer e sostiña moita poboación. Pero a través do modelo dixital LRM decateime dun detalle. Todos os castros, ou os posteriores castelos medievais, coma o de Broño, que visitamos, están ao sur do río Barcala. Un pequeno río, perfectamente atravesable a pé, funciona como algún tipo de fronteira. Ao norte deste río, da outra banda do val, hoxe os nosos ollos curiosos só observan un tipo de xacemento arqueolóxico: no alto dos outeiros, as mámoas que sinalan os camiños para penetrar nas terras montesías da Baña (ou mellor, Abaña). A nosa historia marcou fronteiras que hoxe nin imaxinamos, pero que deixan pegadas na paisaxe. Pero do Neolítico só nos quedan as mámoas como testemuño dun mundo no que os faros, marcaban, en terra, o camiño das grandes aventuras.

Comments are closed.