Cadernos de Escocia: O orgullo dos Sinclair e a masa de vieiras

[…]Extraído do libro Cadernos de Escocia (en produción)
Fotos: Sole Felloza

O final da Idade Media é a nivel artístico un auténtico melting pot. A arte ao caldeiro extraída desta fervenza de crenzas, en parte redentoristas, en parte renacentistas, en parte apocalípticas, desembocou en estilos de arte distintos: desde a sobriedade tecnolóxica do Renacemento italiano ata o curioso barroquismo que, nos países máis atlánticos, parece converterse na traca final de estilos artísticos que confiaban as mensaxes ás pedras.

Un caso tan magnífico como pouco estudado é a Capela da Alba, na miña parroquia de Santiago do Deán, na Pobra do Caramiñal. Unha especie de pequeno universo plateresco simbólico en miniatura incrustado no medio dunha igrexa da que as súas trazas xerais falan do gótico mariñeiro dos navegantes e mercadores da Galicia do século XIV e XV. Creo que foi en sexto de EXB cando no catecismo nos mandaban para a Capela de Alba, unha das mellores mostras desde plateresco que parece románico e gótico de todo o país, construída a principios do século XVI. Aturaba a insufrible ensinanza perdéndome nas inalcanzables simboloxías que estouraban por todos os estremos da Capela: cabaleiros vencendo a leóns, grifos estendendo as súas alas, aves fenix renacendo, cristos en diferentes posicións, santos e mártires indescrifrables, un poderoso arcanxo vencendo a un monstro de terrores milenarios, as caliveiras que parecían observarnos desde os nichos de alcaldes e burgueses. Fascinábame, sobre todo, un sorrinte esquelete cunha gadaña, pero tamén os símbolos que aludían á miña pequena vila. Alén, no firmamento celestial, naquela bóveda granítica, unha fermosísima lúa e sol, e un fermoso barco do século XV, ben armado, cun orgulloso castelo de popa, as velas ao vento, e as vieiras que testemuñaban que a orgullosa Pobra do Deán de inicios do século XVI era señorío de Santiago e mesmo porto de peregrinación.

Hai pouco, nun roteiro con amigos que son profesores de Historia da Arte en institutos falábanme da barreira de incomprensión que se estaban a atopar. A perda de referencias católicas nas familias galegas facían cadros, retablos, pórticos, incomprensibles para os estudantes de secundaria. Algo para nós comprensible como a idea de Pentecostés, coas linguas de lume unxido aos Apóstolos, é chinés conceptual para un adolescente galego non católico. Cumprirá en breve ter algunha estratexia para amosar ou ensinar mitoloxía cristiá, de cara a comprender toda a milenaria arte relixiosa dun país coma o noso. Imaxineime a eses adolescentes durante as dúas horas de liada dominical do catecismo e a misa, perdidos entre as figuras da Capela de Alba, e decateime de que eu mesmo, incluso entendendo algunhas das figuriñas alí tratadas, imaxinábame historias totalmente distintas, discursos misteriosos, claves secretas escondidas nas pétreas formas da miña capela.

Así que é normal que tantas masas humanas acudan á capela de Rosslyn. Velaquí remata unha das novelas máis vendidas de principios de século: O Código da Vinci, e a súa película homónima. Dan Brown, o escritor de dubidoso talento artístico pero finísimo instinto comercial, ubicou na capela de Rosslyn, moi próxima a Edimburgo, algunhas das esceas finais do seu libro. Descúlpenme se algún incauto aínda non leu o libro, creo que non lles vou arruinar nada, pero preciso spoilerizar un pouco: aquí Sophie, a compañeira do profesor Robert Langdon, descubri incluso sen axuda de estupefacientes, que é descendente directa de Xesucristo e que o Priorato de Sión oculta a súa identidade para protexela.

Como cambiou Rosslyn nas dúas veces que a visitei! Da primeira volta, a entrada na que cobraban os tickets era un auténtico pendello, e hoxe todo un centro de interpretación da capela, cos seus toqueteos interactivos, proxeccións, maquetas, e todo o que se pode agardar unha gran atracción turística. Segue habendo moito visitante que escoita con atención as explicacións gratuítas dos guías que, no interior da igrexa, van detallando algunhas das escenas que se pode ver nesta abarrotada representación do universo cristián e medieval. Os guías tómanse con bastante ironía británica o asunto de se aquí está agachado o Santo Grial, desmerecendo burlescamente as teorías que falan dos seus patróns (“Se houbera algo importante aquí soterrado, pensan vostedes que os Sinclair terían deixado en abandono este lugar durante centos de anos?”), e rematando cun liberador “it’s up to you” (depende de ti). Digo liberador porque aposto algo a que moitos dos que ateigan esta minúscula capela que tardas horas en visitar de tantas cousas que conta, no fondo están convencidos, ou lles gustaría crer, que aquí en Rosslyn se garda un gran secreto da historia cristiá de Europa e lles encanta está no lugar no que é custodiado. No fondo agardan, como romeiros cunha enfermidade, que nun esvarón, nun mal apoiarse nunha pedra, esta xira e apareza un Santo Grial.

Pero o que garda Rosslyn é máis ben un dos máis espléndidos conxuntos escultóricos baixomedievais da Europa atlántica. A luz aquí dentro é sempre crepuscular, un luscofusco que lle acae moi ben ao universo simbólico que garda a capela. Velaquí están entremesturados algúns episodios familiares dos Sinclair, a familia de orixe francés que serviu devotamente aos reis de Escocia -e lembredes que un Sinclair acompañou a Sir William Douglas na peregrinación hispánica de Robert the Bruce- con toda a teoloxía bíblica e a moral católica do final da Idade Media. A capela foi mandada construír por Sir William Sinclair en 1445. A familia tiña o seu castelo nunha cota inferior, no fondo do val, aproveitando o meando do río, pero a capela construíuse en zona máis elevada e rocosa, se cadra no paso dun importante camiño e próxima ás terras de labor.

O seu fundador, Sir William Sinclair, un noble de gran importancia política na Escocia do seu tempo, dise que tomou a orde de Cabaleiro de Santiago e a do Vellocino de Ouro. Parece que por aquí sentimos o aleteo dunha das nosas serpes das historias; este dragón que prende nunha historia e a vai levando entre as páxinas dos libros. En Rosslyn Chapel a lenda conta que a masa coa que están ligados os muros e as pedras está feita a partir de vieiras trituradas, deixadas aquí por miles de peregrinos retornados da súa peregrinación a Santiago de Compostela. A partir desta e outras teorías, autores esoteristas como Tim Wallace Murphy teñen suxerido unha peregrinación alternativa: chámanlle o Camiño do Alquimista e sería un sendeiro iniciático que partiría na fin da peregrinación católica, en Santiago de Compostela, e subiría ao norte, percorrendo distintos oráculos ligados entre si polo símbolo do renacemento, da vieira, e remataría aquí nesta capela de Rosslyn ou na illa de Iona. Este Camiño do Alquimista é unha fábrica máis ou menos contemporánea de ficción, tecida ao fío da construción do esoterismo no século XIX en países como Francia ou aquí no Reino Unido, pero gústame o concepto que explora: camiños non documentados, sentidos alternativos da viaxe persoal, a procura dunha Europa antiga de conectarse entre símbolos desde o vello reino do sur, Galicia, ata os mares callados do Norte.

A capela de Rosslyn é diminuta, e pódese pasear por ela durante horas, pero un atracón de arte non vale para entendela. A nosa capacidade de atención e retención ten un límite. Como Roma, como Nova York ou coma Lisboa, hai que volver en diferentes momentos da vida e non pasar moito tempo dentro. En cada vez será posible unha lectura distinta: ás veces descubrirás unha pasaxe do Antigo Testamento e outra volta un motivo artístico que te conecta co mosteiro de Alcobaça ou cun priorato toscano. Tal efervesciencia bíblica e versicular é quen de convivir, como moitas veces no catolicismo, con marabillosas concepcións semipaganas, como a presenza reiterada dos green man. Incorporados á tradición cristiá pero sen dúbida seres míticos que se moven polos bosques de Europa, independentes dos poderes deste mundo.

Os homes verdes, frecuentes nas Illas Británicas, pero tamén nas igrexas galegas, como ben demostrou Alfredo Erias, son esas figuras do señor dos animais ou da natureza, o dono dos ciclos do mundo. Os máis fermosos son aqueles que cuspen follas pola boca, no que todo neles é vida incontrolada, feliz e desbocada. Dos galegos, os que máis me gustan son un home verde barroco e tardío que habita nunha fonte de Trasouteiro, en Vimianzo, os green men na igrexa de Ventosa (Agolada) ou os da igrexa do Azogue, en Betanzos. O green man máis famoso de Rosslyn está na cabeceira: unha cara un pouco diabólica que, por mor da arcada que descende, parece interrogar a cada un dos presentes, que non son poucos, pero non parece mal tipo. Lembro que cando me deixaba perder na imaxinería da capela de Alba eu aínda non sabía o que eran os green men, pero relampos de memoria me animan a pensar que de volta, na Pobra do Caramiñal, vounos atopar agochados nestes retablos pétreos.

Ao carón do famoso home verde está o Pilar do Aprendiz, unha magnífica columna revirada que se contrasta co veciño Pilar do Mestre, outra columna ben máis canónica. Aquí temos unha lenda de rebelión: a do aprendiz que é capaz de invertir o aprendido e aproveitar a ausencia do mestre para adiantar a idea dunha columna salomónica que parece unha biblioteca de código xenético -só parece, pero é incrible como algunha xente ve aquí unha visión do ADN-. A historia máis poderosa que vexo no Pilar do Aprendiz é o da rebelión creativa, deixada como un acto único, e que consiste en xirar e xirar e xirar ata o infinito. Lembroume o dinamismo descoñecido e incrible da Sala Capitular de Oseira, onde o aprendiz xa debía ser mestre e converteu aquel espazo de deliberacións nun muíño en continuo movemento gravado na pedra, ou nunha sala de palmeiras no medio da montaña ourensá.

Sobre o capitel dun dos dous pilares está un elefante que buscan as nais para amosarllo aos nenos e tentar captar un pouco do aburrimento dos críos, quen aínda non teñen idade, polo xeral, para pasmar en Rosslyn. Este elefante que simboliza a fortaleza e determinación do Espíritu. Pensei que no ábside da capela de Alba, trala igrexa, naquel patio húmido e areoso no que xogabamos antes ou despois da misa, nos observaba aquel elefante con arneses de guerra que xa ningunha nai ensina aos seus fillos. Ao carón, un home pronuncia unha frase gravada nun friso que o tempo, ou outros homes, borraron.