Señores dos mares: nacer en Palmeira, “morrer” en Brest

Last updated on 10 / Maio/ 2013

O outro día, editando a sempre excelente Paisaxes de papel, a excelente columna de Edu Maroño en culturagalega.org sobre as relacións entre a banda deseñada e os escenarios reais ao longo do mundo, atopeime esta impresionante foto do porto bretón de Brest, tirada nalgún momento da segunda metade do XIX. Canda os novos modelos de barcos xa de vapor, no medio figura ese impresionante dragón, un galeón dos da vella escola, un auténtico señor dos mares, nun dos grandes portos abertos ao Atlántico.

Gravado de Brest no que se poden apreciar as boas condicións naturais do porto.

Con Brest teño unha historia bastante abraiante. Hai anos pedinlle ao cura de Palmeira que me deixara ver os arquivos parroquiais, de casamentos e defuncións. Aínda que os máis antigos viñeran para Santiago, ao arquivo diocesano, o cura conservaba en Palmeira libros desde mediados do XVIII en diante. Os libros da parroquia son como unha especie de big data sen procesar, pero conforme empezan a pasar as horas, vas descubrindo os ritmos, as crises alimentarias, as pestes que entraban polo mar, as catástrofes económicas, as guerras e os tempos de bonanza. No libro dos casamentos, por exemplo, plásmase o universo das comunidades mariñeiras e o das comunidades labregas que conviven na mesma parroquia, espazos case endogámicos nos que os labradores casan con labradores da mesma parroquia ou das circundantes, pero os mariñeiros…os mariñeiros realizan casamentos ao longo de todas as rías de Arousa e Muros -que eu creo que sempre conformaron unha unidade económica e cultural-. As “parroquias circundantes” dos mariñeiros estaban alén mar.

Pero había un dato ben intrigante, un dato que se repetía con moitísima frecuencia naqueles libros de defuncións que, con certa frecuencia, consignaban mortes de mariñeiros nada naturais; na Armada e nos seus diferentes portos operativos en Europa e América, en portos de comercio español como Cádiz, pero despois, cunha presenza inusitada e absolutamente frecuente, atopabas defuncións de palmeiráns no porto bretón de Brest. O comercio internacional de Galicia no XVIII e XIX aínda non está demasiado estudado, ao meu ver; non se coñece ben o papel das pequenas vilas galegas no emprendemento comercial co norte de Europa e o Mediterráneo, pero a cuestión é que o que cheiraba raro é que estes mariñeiros, moitas veces, non parecían estar enrolados en buques de comercio. Quero dicir, a proporción de mortos en Brest era máis alá do razoable e moito máis frecuente que noutros portos que de certo eran paradas comerciais dos barcos nos que podían enrolarse os afoutados palmeiráns.

A explicación díxoma o cura, e non sei de onde a sacou, pero soou tan pausible como, de algún xeito, mitolóxica. Estas inquedantes liñas entre a fantasía e a realidade que ás veces nos percorren en Galicia se queremos sentilas e velas; se cadra máis ben entre a literatura e a realidade. O cura contoume que de certo esas mortes en Brest habían ser mentira, que era imposible que se puideran acreditar tantas mortes palmeiranas no porto bretón. Na súa hipótese, e pareceume ben cabal, aquel libro de defuncións en porto encubría en realidade defuncións no mar. O cura do momento mentía oficialmente para asegurar a viuvez e, polo tanto, aseguraba a liberdade da muller que quedara desamparada e nun limbo legal. Pero a mentira era só a medias, a mentira era un código ou un eufemismo. Morrer en Brest, para quen o sabía, significaba morrer no mar, morrer naufragado, engulido, desaparecido na inmensidade do Atlántico. Brest, a Bretaña soñadora das illas do alén-mar, convertíase en certo xeito na illa atlántica á que marchaban os mortos.

Entre as rutinarias actas de defunción parecía gardarse o elo, a cadea dun vello mito.

Quedáronme gañas de subir a algún porto bretón, a Douarnenez, por exemplo, que é como a Ribeira dos 80, petar na porta dun abade bretón e preguntarlle se nos seus libros os mortos sen corpo quedaron rexistrados, piadosamente, en Fisterra ou na Coruña.