Un pazo entre as penumbras

Last updated on 17 / Decembro/ 2012

Fotos: Sole Felloza

Luces que se filtran entre cortinas silenciosas; estancias que son decoradas con trampantoxo. Cortinas que non existen, estucados que son filigranas, memoria acumulada e doméstica en cada esquina, unha estraña sensación de ser observado. Este é o pazo dos Muíños de Antero, en Monforte de Lemos, un dos poucos pazos visitables que siguen en propiedade da súa familia orixinal, unha experiencia única en Galicia de entrar a un mundo conxelado no tempo.

Matías Yáñez, herdeiro, profesor de Comercio, xa retirado, ensina os Muíños de Antero, solar da súa familia desde finais do XVIII, con paixón. A casa -unha casa grande, austera e recia no seu exterior- non parece amosar desde fóra o que se recibe dentro. Ten a súa explicación. Este pazo, agora case inserto no casco urbano de Monforte, rodeado de feos edificios de pisos, no seu tempo era a residencia de verán dunha familia de relevancia en Monforte. O seu fundador, Manuel Antero Yáñez Rivadeneira, a principios do XIX era alcalde e o administrador das Rendas Nacionais na área de Monforte: o xefe dos recadadores de impostos, vaia. O que provocou iso, a existencia de pecunio e metálico, foi unha das arquitecturas de defensa interior máis estrañas e fascinantes que teña eu visto. Un Gran Hermano da Ilustración. Só por iso xa paga a pena visitar o pazo.

A zona baixa contén os espazos públicos para administrar un pequeno Estado. Hai unha capela -á que calquera paseante tiña dereito a acudir- e un dos elementos máis valiosos do pazo, un impresionante arquivo. A partir dos documentos arquivo se teñen escrito libros sobre as encomendas das ordes militares en Galicia, e atesoura inmensos datos sobre as recadacións de impostos para a Coroa do XVIII e principios do XIX. Cando se retirou, Matías meteuse aquí dentro. Os pregos estaban nun estado lamentable. Cunha letra puntillosa, comezou a tentar descifrar o que alí contiñan e foino anotando en pequenos papeis recortados. Aquel é un tesouro de letras. Nas paredes, mapas do XVIII representan a Estados Unidos cando aínda eran un conxunto de colonias do Leste dependentes do rei George; no piso superior haberá outro fascinante mapa, do XIX, que representa a terra cognita de África, a Costa, e en baleiro a terra incognita do interior do continente, a penas esbozada en diferentes reinos e nacións negras. O arquivo tiña un sistema para transformar a porta en mostrador, pero tamén auténticos dispositivos que farían as delicias dun amante das ucronías. Ao marchar o escribano, activaba un curiosísimo sistema de alarma que facía que quen tentara forzar a porta de entrada activara un sistema de cordas que provocaba un son de campaíñas na cama do propietario, no piso de arriba!

Matías vainos explicado curiosas historias da casa, coma o que acontecía cos pagamentos, un estraño sentido de humor dos señores da época, que a min me ía recordando a Los Santos Inocentes. Cando chegaban os xornaleiros a cobrar, o escribán metíase para dentro para procurar as moedas. En realidade, tíñaas quentándose nun braseiro que estaba nun recanto, así que volvía e dáballas aos xornaleiros, case queimándose: “Collédeas que saen quentiñas coma o pan!”, dicíalles. Había labradores que pensaban que o pazo acuñaba reás, e por iso nas terras de Lemos o pazo de Antero era coñecido como a Casa da Moeda.

A cantidade de diñeiro en metálico que gardaba o pazo, como diciamos, facíao un obxectivo directo de bandoleiros, bandidos ou mesmo…exércitos. O pazo viviu algúns dos seus momentos máis dramáticos durante a Guerra da Independencia. Os espías que tiña Manuel Antero no exército francés lle avisaron de que un destacamento se dirixía á mansión para tentar saquear as rendas do Rei.

-Eran xente moi lista -cóntanos Matías, mentres abre un pequeno portelo baixo a escada monumental de acceso ao pazo- mirade isto.

Ademáis dun pequeno grupo de botellas de viño, o pequeno traseiro aparece como sepultado por unha gran lousa.

-Esta lousa ten un mecanismo de subida e de baixada e dá acceso ao túnel que construíron para escapar do pazo. O que fixo Manuel Antero foi gardar o ouro e as moedas dentro do pasadizo, pechar o mecanismo e escapar ata máis aló da finca. Escapou para os montes de Torbeo a agacharse dos franceses, pero antes díxolle aos serventes que quedaron aquí que non opuxeran resistencia. Todas as portas do pazo abertas e franqueadas, ningunha oposición, que fixeran o que tiñan que facer.
-E que fixeron os franceses?
-Entraron no pazo pero como non atoparon o ouro miragreiramente non fixeron moito destrozo. Só prenderon un lume que o servizo deu apagado rápido.

A escada monumental sube ata o pazo. Un pouco de luz invernal fíltrase por un ventanuco. Todo é verdade, pero todo é falso.

-Foron os irmáns Castinande, que eran de aquí, das Terras de Lemos, as que fixeron esta decoración.

Tras esa celosía pintada escóndese unha mirilla

A decoración. Ilustrada, neoclásica, rococó, trampantoxo. Os Castinande pintan arquitecturas, elementos de luxo por toda a casa, simulando perspectivas, sombras, efectos; son todos mentira, e a sensación é tremendamente estraña. O pazo parece vivir en dúas realidades: a dun pazo modesto da aristocracia lemava, e outra realidade, imaxinaria, representada pola suntuosidade da decoración que imita arquitecturas que non existen; se cadra escenarios, decorados e mundos que os propios aristócratas arelaban para si mesmos.

A casa, na zona superior, distribúese en habitacións de convidados, habitacións de señores, comedores. É todo fascinante, preservado tal cal. Ver isto é un auténtico privilexio. Pero aquí está o máis notable, o máis chamativo deste lugar: a súa arquitectura da paranoia, do medo, da espionaxe. A casa estaba concebida para irse replegando no caso dun ataque, porta tras porta, habitación tras habitación. Camufladas por todas partes, hai mirillas, viseis, túneles visuais oblicuos que permiten coñecer o que se fai na habitación previa, no seguinte paso, que permiten introducir un arma á altura das partes vitais do atacante. Non é unha cuestión unicamente das portas de acceso, se non de cada unha das habitacións. O máis impresionante deste escenario do medo e da paranoia é a habitación dos señores da casa. En cada un dos seus recantos sube un destes peculiares sistemas de alarmas que se achegan ata unha das campaíñas. Como monitores de cámaras de seguridade de hoxendía, o señor durmía os seus soños rodeado de trampas para ladróns, sublevados e desesperados do mundo. En canto alguén abría algunha das portas do piso inferior, ao señor chegábanlle entre os soños as campaíñas da precaución e da carga do rifle coa bota de pólvora.

Máis alá, onda outra habitación aínda usada para durmir no verán pola creativa filla de Matías, un fascinante recordo do vínculo entre a aristocracia e o gran: os pisos desta pranta noble do pazo agachan o agocho do gran, o lugar de acceso ao cobizado gran, diferencia entre a fame e a vida aínda no XIX. Canda as xoias, os cadros, non lonxe do salón das veladas galantes, a artesa, como un landlord saxón ou un guerreiro con casa torre no val de Camba. A casa ten tamén unha terceira lectura, agochada entre as pinturas dos Casinande. Porteliños pequenos sobre as habitacións, ducias de agochos para os tesouros de El-Rei que os Antero preservaban.

-Non teñen historias de pantasmas? -pregúntolle a Matías. Xa sabedes da miña querencia polas mitoloxías domésticas e familiares.
-As señoras da casa contaban…anécdotas, cousas curiosas. Non de pantasmas. Pero vouvos contar dúas -dinos Matías rebuscando na memoria- unha delas era que tiñamos moitos xornaleiros e labradores que cavaban nas leiras da finca do pazo e nas parras. E para animalos no duro traballo, chamábase a un gaiteiro que ía tocando detrás deles mentres eles labraban.

A imaxe, tan estraña, e tan distinta ao habitual, sorprendeunos. E imaxinabamos ás señoras do pazo, na solaina, observando a escena dos xornaleiros no duro verán, o gaiteiro cantando alboradas detrás. A seguinte historia si que nos abraiou e merece ela soa unha película:

-Á feira de Monforte viñan os alfareiros de Gundivós a traer os seus potes. E un día o señor do pazo pediulles que cando remataran na feira trouxeran para o pazo a mercadoría que lles quedaran. Os alfareiros trouxérona nos carros e dispuxérona no patio coma nun mercado, todo ao redor deles. O señor, desde a fiestra de arriba, ordenou soltar os cans de presa, e os animais botáronse aos comerciantes. Os alfareiros, asustados, defendéronse cos bastóns. Os cans tentaban botarse a eles, e facíano saltando sobre os potes de Gundivós. Os alfareiros defendíanse a paus e os potes que os protexían ían rompendo. Cando estiveron todos rotos, o señor, que ser ría moito, ordenou que retiraran os cans e díxolles aos atribulados alfareiros: “Agora pasade á cociña que vos darán ben de comer e arreglarán as contas convosco”.

Camiñamos por estas madeiras que renxen, estas humidades que descenden como serpes silandeiras do abandono sobre as pinturas dos Castinande, os armarios de castiñeiro, as louzas; no salón o fundador, vestido cunhas románticas patillas e un estraño vestido cerimonial, parece observarnos. Doutra banda, o Cristo morto sostenuto da un angelo de Antonello della Mesina que se pode ver no pazo dos Mendoza da serie Isabel está alí pendurado como unha reprodución. A familia cre que esta magnífica pintura chegou a Monforte con eles, hai séculos, e despois foi vendido e vividas outras peripecias. Unha nena amiga da familia, acouta unha etiqueta moi tenra, trouxo de volta esta lámina turística hoxe pendurada a carón de óleos decimonónicos e mobles renacentistas italianas.

A luz fíltrase crepuscular, malia ser mediodía: é unha luz fría, fermosa, antiga. Tras ela parecen distinguirse as sombras dos homes e mulleres que percorreron o pazo: as historias públicas e as historias veladas. A súa familia cóidao como pode, con amor e sentido da herdanza, pero os cartos non chegan. E as sombras, vestidas con longas saias, con zapatos de tacón, seguen camiñando mentres crean unha sinfonía de ausencias.

O Pazo Muíños de Antero pode visitarse, previa reserva, ao prezo de tres euros por persoa. Non creo que haxa moitos pazos en Galicia, no estado orixinal, que os seus propietarios accedan a ensinar: é un auténtico luxo. Tamén alugan apartamentos e habitacións nunhas dependencias rehabilitadas fóra do edificio principal. Esta é a súa web, e non deixen de visitala. Está chea de sorpresas e, en si mesma, ela tamén ten unha estrutura labiríntica como unha vella mansión nobiliar. Non se perdan no web este magnífico texto que a filla de Matías Yáñez escribe sobre a mansión.