Armea: a aldea post-romana


Columnas posiblemente romanas sostendo a parra.

Nun país tan cheo de aldeas como Galicia, hai un xénero de entidade de poboación que nunca verás clasificado deste xeito, pero que é real: a aldea postromana. Son lugares, aldeas, superpostos ou próximos a un antigo poboado de época romana, no que os restos arqueolóxicos reven da terra coma os grelos ou os repolos. Nestas aldeas post-romanas, valiosos restos arqueolóxicos continúan a desempeñar funcións na arquitectura local, demostrando que de nós á antiga Gallaecia tampouco hai moitos pasos. Un caso da que xa temos falado é Brandomil, a aldea de Soneira no que a xente toma o sol á tardiña sobre fustes romanos.


Fusion-style in Armea

Un caso especial é Armea (na toponimia oficial hai que dicir ‘Armeá’, pero para a miña sorpresa alí todo o mundo fala de Armea), a aldeíña moi próxima á Cidá, o Forno da Santa e agora o posible santuario galaicorromano do que falamos o domingo. Armeá é unha bonita e moi concorrida aldea de Augas Santas. Concorrida porque é a vía ‘sen costas’ para chegar ata o Forno da Santa e o castro. Alí hai cousas alucinantes.

Por exemplo, o señor Manuel Losada -un dos tres veciños da aldea- ten no muro do viñedo este alucinante petróglifo.

Aínda que non se pode ver na foto, é o típico petróglifo de círculos e coviñas; na miña impresión, os sucos están retraballados. Teño visto outros petróglifos que están máis desgastados, e estes lembráronme aos de Louro, en Muros, aínda ben profundos. E case enfronte, no muro da casa da outra banda do camiño, apreciamos tamén unha posible inscrición, feita con caracteres un tanto brutos:

Que é vostede máis fino e lle gusta a boa epigrafía latina? Pois nada, home. Vaia á palleira da señora María, que alí verá esta magnífica inscrición:

Na inscrición lese T CAESENNIV. Non me pregunten, que eu non o escribín. A inscrición está publicada (a diferencia do que dicía no outro post), pero polo que vin non demasiado explicada. Pero asegúrolles que ten unha epigrafía fantástica.

Toda a aldea ten anaquiños de pasado insertos nos muros. De onde veu todo isto? Parece bastante obvio pensar que tod, todaa esta zona era moi relevante. Por exemplo, os capiteis romanos que atoparon na actual igrexa de Santa Mariña, na aldea de enriba, saíron de onde o pazo arcebispal, canda outros materiais. Pero aquí, en Armea, non podo evitar sospeitar que estas cousas veñen do veciño castro, ou mesmo do inmediato monte do Señoriño onde están as escadas e os bancos de pedra. E que estas columnas eran parte de algo alí. E non podo deixar de pensar nese condenado petróglifo. ¿Estará tamén por casualidade aí?

Tamén escoitamos outra historia de por que están todas estas columnas e pedras na aldea: foi unha medida de protección dos veciños da aldea ante algunha intervención feita por arqueólogos hai moitas décadas que eles interpretaron como un expolio; xente que se portaba de xeito escurantista, ou despreciativo cos paisanos. Seica carregaron as pedras á aldea para protexer o seu patrimonio de que llo levaran ás caladas. Non sei canto terá de fábula e canto de verdade, pero é toda unha lección que aínda falta por aprender, en moitos casos. Se é unha fábula, é marabillosa. Se é verdade, eu en Augas Santas podería crermo perfectamente.

Cando alguén me pregunta como fago para ver tantas cousas en tantos sitios, sempre lles conto o meu método: en primeiro lugar a arqueoloxía son persoas, son memoria viva, son comunidade, non só son asépticas fontes. É xente con fillos enfermos, con leiras por augar, con cadrís doentes e con intensas vidas persoais. O meu método está resumido nesta foto:

Moitas grazas a Manuel e María. non tardaremos en volver.

24 Comments

  1. 22 / Marzo/ 2011

    Por certo, fáltame un pequeno vídeo por reproducir do señor Manuel. Outra historia, ao meu ver, case máxica, vinculada á lenda de Santa Mariña, que se cruza coa realidade. Nestes días. :-)

  2. candepalleiro
    22 / Marzo/ 2011

    Felicidades pola nova!! E xa vai sendo hora de que algún/s investigador/es faga/n unha recolleita concienzuda de todo o atopado e escrito sobre Armeá e Augas Santas ate o momento, amáis de meterse a estudar este novo achado do Monte do Señoriño…así que ánimo para quenes estén nelo

  3. Xabres da Teixeira
    22 / Marzo/ 2011

    Estou de acordo contigo en que a arqueoloxia son persoas.Teño unha dúvida, é a de dar a situación destes achados, pois as vece despertase a codicia dalguns que queren atopar os tesouros, e o único que fan é escarallar o castro.Non sei, non é con ánimo de polemizar, senon que a nosa formación non é demasiado grande e as veces podemos facer trasnadas.
    Unha aperta.

  4. 23 / Marzo/ 2011

    Impressionante,arqueologia da emoçom em estado puro.
    A raiz desta série de posts resgatei as notas que fomos tomando na recolheita de microtoponímia que figémos pola zona hai algo mais de dous anos e dei com alguns dados que quiçá podam interessar, ainda que sejam fragmentários e desordenados. Todos apontam cara ao que tam bem dizes: o jeito em que toda essa simbologia permanece vivíssima entre as gentes.
    Por exemplo, o monte onde se topa a “Cidá” chamam-lhe em Armea “Monte dos Pendôs” ou “Monte das Muradelhas”, e diziam-nos que no castro “anegara-se umha cidade” (sic). O lugar onde se encontra a basílica inacabada da Assunçom chamam-lhe “A Capilla”, e dela diziam-nos que era “o altar onde misavam os antigos”. Ao redor do Forno da Santa há topónimos como “O Caminho dos Fornos”, “Os Fornos”, “As Piòcas da Santa”, “O Cabaçal dos Fornos”… e topónimos que fam referência à existência de velhas calçadas, como “A Calçada” em Armea ou, no vizinho lugar da Vila, “A Verea Real”, “O Caminho da Verea” (que estivo empedrado noutrora)… Também na Vila hai “O Caminho de Santa Marinha”. E falárom-nos muito dum lugar que igual já visitache (nós nom pudemos ir), como é “A Santa de Pedra”, um penedo com um orifício seica natural em forma de orelha, cuja água nunca seca e ao redor do qual os oferentes tinham de dar nove voltas. E um pouco mais longe, na Venda do Rio (Tavoadela), contárom-nos umha lenda sobre um rei de Armea (sic) que ia em peregrinaçom a Santiago de Compostela com a sua filha enferma e parou para fazer noite no lugar. Essa noite o rio viu umha estrela brilhantíssima no céu, e à manhá seguinte a filha estava curada, do qual coligiu que fora um milagre de Santa Marinha… Em fim, nom quero fazer-me pesado… Simplesmente que as tuas aventuras pola azona abrirom-lhes a porta às boas lembranças daqueles dias, daquelas histórias e daquelas gentes. Um saúdo!

  5. 23 / Marzo/ 2011

    Ulmo, interesantísimos datos. O do rei de Armea non o coñecía e paréceme interesantísimo.

    Xabrés, aí das no centro do debate. Vouche expoñer o que fago eu aquí: polo xeral eu parto da base de que a situación de abandono de moito do patrimonio galego parte do descoñecemento, non do coñecemento. É dicir, o número de furtivos ou accidentes de persoas ben intencionadas é infinitmaente menor ao número de mámoas e castros destruídos por paleadoras, tractores, casas que moitas veces descoñecen a existencia dun xacemento (outras veces non, pero moitas veces si).

    En Capítulo Cero dou sempre as localizacións dos sitios agás en determinadas circunstancias: cando o xacemento pode verse seriamente afectado pola súa febleza, ou escasa profundidade, por unha acción indiscriminada. Fíxeno, por exemplo, con espenucas que publiquei, nas que hai unha potencia estatigráfica mínima, algún castro queimado con algo especial, como a Amoreira, ou neste caso de Armea, onde se te fixas, non puxen a localización do santuario (e o monte do Señoriño é un topónimo hiperlocal que non figura na cartografía, tes que preguntar por el aos veciños e deixar rastro).

    En todo caso, agás estes casos nos que considero que se pode danar a estrutura ou que alguén pode utilizar a información para danar (Capítulo Cero é un blog moi lido), non publico. Pero no resto dos casos, o problema en realidade é que non se coñecen, non que se coñezan.

  6. Xosé
    23 / Marzo/ 2011

    Manolo, ó mellor tamén sería conveniente dar parte a Patrimonio desas “cousas especiais” que ás veces se ven nos xacementos. Pola nosa banda seguro que quedan onde están, pero eu sempre penso que, como o atopei eu, tamén o pode atopar calquera e xurde o temor de que non aguanten alí moito tempo máis.
    Eu mesmo avisei en certa ocasión para lles comentar duns “sondeos” feitos nun castro preto á miña casa que deixaran á vista os restos dunha vivenda. Non confiaba moito en obter resposta pero, ós poucos días, recibín unha chamada da Policía Autonómica para que os guiase ó lugar.

  7. Miguel Losada
    23 / Marzo/ 2011

    Pois eu teño que dicir que a resposta das “autoridadescompetentes” en xeral é ben desprezativa co patrimonio

    Un exemplo paradigmático é o da Acrópole de Monterrei en ourense, que non está moi achucida precisamente.

    Actualmente estanse a perpetrar obras de recubrimento, con formigón, de tramos da calzada e do camiño real…

    Na miña experiencia persoal resulta que, cando se trata do patrimonio común, ós da potestas e mais ós da auctoritas podiamos xunguilos.

    Ningún vai facer grande cousa sen os da aguillada da opinión pública/divulgación.

    Compre sempre aburalos e moitas veces nen por esas. En contra da experiencia de Xosé, antes, a miña eche ben negativa nestes casos.

    Eis uns exempliños

    Estado da acrópole tamén hoxe.
    http://agalegainfo.crtvg.es/videos/?emi=8325&corte=2009-08-11&hora=21:04:26&canle=tvg1

    O acondicionamento é desfacela e botarlle formigón
    http://www.culturagalega.org/noticia.php?id=15623

    A policia vai e fai fotos, si, pero o mal está feito.
    http://www.lavozdegalicia.es/ourense/2010/11/24/0003_8868020.htm

    A calzada aparecida era ben coñecida en realidade. Hai estudos de intervencións anteriores que preservaron a calzada.
    http://www.farodevigo.es/portada-ourense/2011/02/22/bng-solicita-concello-paralice-obras-castillo-monterrei/520730.html

    Podemos crer que nin patrimonio nin a deputación nin … sabía nada, entéranse pola prensa…!
    http://fratertempli.wordpress.com/2010/11/27/paralizada-hasta-nuevo-aviso-las-obras-del-acceso-al-castillo-de-monterrey/

    Se esto pode pasar cun “resto arquelóxico” coma este imaxinemos o de calquera outro xacemento se non os aburamos de vez!

  8. 23 / Marzo/ 2011

    Tes toda a razom, Miguel. O estado da fortaleza de Monte Rei, polo menos quando estivemos ali (no verao de 2009) era simplesmente lamentável.

  9. 23 / Marzo/ 2011

    Comparto a opiniom de magago: em geral, as pessoas destruem por desconhecimento (nom assim a administraçom). quando umha comunidade sabe que possue algo com valor, cuida-o. descuida-o se o despreça porque nom sabe que é ou o identifica com restos dum passado vergonhante (por pobre e “atrassado”).
    lembro que, quando as obras da autopista santiago-ourense foram excavadas várias mámuas na nossa zona, a vizinhaça achegava-se a ver as obras “para saber que eram as mámuas em realidade”, como nos digera umha vizinha, pois de sempre escuitaram falar delas sem saber bem quê eram. explicando-lhe a nível básico (pola nossa formaçom)o significado e a importância que tinham, apostavam pola conservaçom, nom pola destruiçom (que foi a opçom da administraçom, claro).

  10. Miguel Losada
    23 / Marzo/ 2011

    Pois hoxe inda é peor, amigo Ulmo.

    Eu que vivín na Bretaña, en Rennes, sempre me pregunto como é que esta Acrópole non é o noso Mont Saint Michel.

    Saude

  11. 24 / Marzo/ 2011

    Grazas, César. Sería interesante saber de onde lle vén o nome ao señor Caessenni.

  12. Andrés López
    24 / Marzo/ 2011

    Parabéns, don Manuel. É un pracer ler estas novas, e mellor nun lugar tan sentido como o seu blog no canto de grises e asépticos papeis de prensa. Cando vin as fotos matinei no importante que é educar a vista para atopar estas cousas, ou sexa, o fundamental que sería que se nos ensinase xa dende pequenos o que temos arredor, para coidar del. A min cando me educaron sabía distinguir antes un xeroglífico exipcio que calquera dos nosos petróglifos. Creo que nas novas xeracións xa é distinto, ou agardo que así sexa. Grazas, de novo, polo seu traballo. Impagable.

  13. HA1/GEAAT Universidade de Vigo
    24 / Marzo/ 2011

    Gracias pola estupenda información que nos facilitas, espero que te manteñas sempre con esa ilusión e vontade que é o que fai falta nesta nosa terra.
    En canto á inscripción, agradeceríache que me informases onde está publicada pois, ainda que o sospeito, non o sei con certeza.
    O que quería decir é: aínda que a foto é moi boa, teño moitas dubidas de que a primeira letra sexa unha T; en primeiro lugar porque a altura do pau, rompendo a liña de escritura, non é o lóxico nos epígrafes latinos; en segundo lugar porque o travesaño, ademáis de romper coa perfección que teñen as outras letras, está feito de dereita a esquerda e, o que me parece, está separado do pau ou mástil. Si fose así, tendo en conta que a pedra por debaixo está rota e que o mástil sí me parece que está a altura das demáis letras, podería tratarse dunha L e non dunha T.
    Si é un L entón podería ser un L(ucius) Caesennius Cento que, o parecer, foi legado en Hispania no ano 45 a. C.
    (Bib.:Christian Settipani, Continuité gentilice et continuité familiale dans les familles sénatoriales romaines à l’époque impériale: mythe et realité, Oxford: University, 2000)
    Tentarei de enterarme mellor sobre este L. Caesennius; tamén sería bon facerlle un calco a esa primeira letra.
    Gracias novamente. Sigo a espera de máis noticias.
    Cordiais saúdos.

  14. 25 / Marzo/ 2011

    HA1/GEAAT, parece que falo cun robot ;-)

    Copipego con todo o morro do Facebook do Laboratorio, onde Brais do Minho e despois o propio laboratorio nos ofrece esta info:

    J.C. RIVAS FERNÁNDEZ, 1999, 201-204 con foto (IRG IV 139; Aquae Flaviae 243; Aquae Flaviae2 379). Nueva edición de este fragmento superior izquierdo de un sillar de buen granito. Está perfectamente escuadrado en su parte izquierda y superior, por lo que lo conservado es el comienzo de un texto mayor que podría haberse prolongado en otro u otros sillares. Medidas: (28) x (90) x ?. Letras: 12-9. Se redescubrió en febrero de 1994, en el mismo lugar que la viera su primer editor: en una vieja casa, hoy propiedad de R. Babarro Conde; es la última del lugar de Armea (Augas Santas) a la derecha, saliendo hacia el castro, y se accede a la pieza por un cobertizo-palleira adosado a su pared trasera en la cual está empotrada. F. FARIÑA BUSTO, 2002, 118, ofrece una foto del monumento.
    T(itus) Caesenniu[s] – – – – – –

  15. 25 / Marzo/ 2011

    E, efectivamente, o T é máis raro que o demo, pero a min persoalmente pareceume un T, só que un 20% máis grande que o resto das letras. Unha mágoa que o sillar fora escachado pola parte de abaixo. Pero quen sabe se non se atopará o resto? :-)

  16. 27 / Marzo/ 2011

    Amigos del Instituto Arqueológico de Vigo.
    Les incluyo a continuación la contestación que le envie a Don César sobre una inscripción Latina, ante un pregunta que me hizo él.
    Les saludo cordialmente. Antonio Martín Ortiz Don César, Vd. me remite a: http://www.manuelgago.org/blog/ y me habla de una piedra en la que hay unas letras. Yo creo que el texto dice: T•CAESENNI•V en lugar de: T CAESENNIV Como se indica en la página WEB que Vd. me cita. Lo más próximo que he encontrado es esta inscripción: Imp(eratore) Traiano [Had]ri[ano] Caesare Aug(usto) (iterum), Gn(aeo) Fusco Salinatore co(n)s(ulibus) pr(idie) idus Martias. Cum ventum essec in rem praesentem, silvam Verlucionium, arepennia de- cem quinque, plus minus, quod est in ci- vitate Cantiacorum pago DIBVSSV… ….RABI….A..Sadfinibus heredi’bus’ interlineated, traces of half a line et heredibus Caesenni Vitalis et via vicinale, quod se emisse diceret L(ucius) Iulius Bellicus de T(ito) Valerio Silvino (denariis) quadraginta sicut emptione con- tinetur. L(ucius) Iulius Bellicus testatus est se ‘In the consulship of the Emperor Trajan Hadrian Caesar Augustus for the second time, and Gnaeus Fuscus Salinator, on the day before the Ides of March [14 March 118]. Whereas, on arriving at the property in question, the wood Verlucionium, fifteen arepennia more or less, which is in the canton of the Cantiaci in Dibussu[ ] parish, [ ], neighboured by the heirs [of… and the heirs of Caesennius Vitalis and the vicinal road, Lucius Julius Bellicus said that he had bought it from Titus Valerius Silvinus for forty denarii, as is contained in the deed of purchase. Lucius Julius Bellicus attested that he [ ]’ Que puede consultarse en http://translex.uni-koeln.de/output.php?docid=108950 Creo que la piedra en cuestión nos remite a un nombre propio que tendría algo que ver con el edificio de donde procede. Le envío un abrazo, Antonio

  17. 27 / Marzo/ 2011

    Moitísimas grazas, Antonio, é un comentario valiosísimo. Ese nome propio se cadra estea vinculado ao resto de elementos ornamentais que andan ciscados pola aldea: se cadra algún tipo de viliña romana próxima, na súa clásica ubicación na base do castro, ou -se deixamos voar a imaxinación-, do inmediato posible santuario do monte do Señoriño.

  18. Pancho-lapatianco
    23 / Abril/ 2011

    Onte, Venres “santo” estivemos por alí novamente. Desta vez para ver os restos do ¿santuario? recementemente atopados polo Sr. Manuel, a quen atopamos sachando nas leiras que ten baixando para o forno da Santa.
    Dan ganas de porse un a excavar para ver que se atopa. É subiugante. Finalmente atopou o lugar Lucía fixándose que na finca onde está ten dous ¿marcos? ben grandes, un a cada lado da finca.
    E logo foi divertido andar a buscar os restos reaproveitados pola aldea. Algúns moi evidentes, outros non tanto, como un sillar esquinando na parte de abaixo da casa-palleira onte se atopa a inscripción de Caesenni, e que semella ser unha ara (outra), e outras ás que lles tiramos fotos.
    Seguiremos volvendo por alí.
    Saúdos.

  19. 23 / Abril/ 2011

    Ai, pois ese sillar labrado na casa da señora María non o vin! Na aldea hai tantas cousas que non é doado atender a todas!

    Eu tamén estiven o luns pasado por aló con outra xente, mirando iso máis de vagar. A área arqueolóxica do posible santuario é moito máis grande que na primeira impresión, estamos falando de que case toda a banda oriental do monte ten cousas. Tamén vimos máis cousas noutros dos xacementos da zona que eu descoñecía. Desde unha inscrición do XVIII e un fantástico petróglifo vinculado á tradición de Santa Mariña. E mesmo hai unha posible ara na basílica da Asunción, unha ara das finas, ademáis.

  20. Pancho-lapatianco
    23 / Abril/ 2011

    O da gran extensión do “santuario” é evidente, pois vese perfectamente que unha das pedras rebaixadas (entre ambos tramos das escaleiras) en todo o ancho do sitio, está “cortada” polos valados, construídos tranversalmente por riba desta, que hai en cada lado da finca. Tireille unha foto na que espero se vexa ben, pois todavía non as descarguei.

  21. 24 / Agosto/ 2012

    I’m curious to find out what blog platform you are utilizing? I’m having some small security issues with my latest site and I’d like to find something more safeguarded. Do you have any solutions?

Deixa unha resposta

O teu enderezo electrónico non se publicará