Acudimos ao magnífico tapiz de Bayeux unha e outra vez para observar por esta fiestra única o mundo do final das Repúblicas de Homes Libres. Fixádevos na imaxe de enriba. Alí aparecen tres castelos. Son tres castelos bretóns: Dol, Rennes e Dinant. Todos eles teñen en común unha estrutura: a súa ubicación no alto dun monte de terra, unha torre central e unha empalizada central. Polo xeral, estes castelos eran moi pequenos. Os normandos leváronos para Inglaterra a partir da batalla de Hastings, no ano 1066, e na illa construíronse unhas cen fortalezas deste tipo no periodo inicial do asentamento normando; os máis visibles están na fronteira con Gales. Destes atópanse moitos en Normandía e na Bretaña, e son claves para comprender o inicio do feudalismo. A súa estrutura era ben sinxela: ubicados nas chairas, cavábase un foxo circular e a terra que se extraía xuntábase no medio creando un montículo artificial. Aí encaixábase o castelo. O vínculo entre esta arquitectura coa cultura normanda e nórdica era tan grande que o artista de Bayeux entendía que este era o xeito normando de fortificar.
En Galicia críase que non existían motas altomedievais ubicadas nas chairas. Se ben é certo que o accidentado terreo galego leva a crer que as fortificacións podían estar sempre ubicadas no alto, a realidade e o traballo de campo vólvenos ensinar que debemos mirar doutro xeito, e que nunca paramos de aprender. Claro que hai motas. De manual. Como as que se poden atopar en Normandía ou Inglaterra. Pero dáse un proceso curioso. Moitos investigadores, ao velas, consideráronas castros, castros atípicos, pero castros. Na toponima teñen ese nome, ou variantes: a Mota, a Mouteira. Ás veces -as menos- tamén aparecen consideradas como Castrillos, Castrillóns, Castriños…
Foxo (en primeiro plano) e muralla en segundo plano da Mouteira.
A mota. As obras do prado (dereita) fixeron desaparecer a zona de foxo e parte do entramado defensivo superior.
Un caso interesante é o da Mouteira [localización], no lugar de Fixó, en Forcarei, nun territorio cheo de moi interesante toponimia altomedieval, como a próxima aldea de Malburgo. Ubicada no medio dos campos de cultivo, a Mouteira responde ao parámetro das motas altomedievais ao máis clásico xeito. Foxo circular, monte de terra artificial e restos dunha estrutura muraria na zona superior, e no seu diámetro, non creo que a cousa pasara de quince metros de diámetro. Faloume dela Alfredo González Ruibal, e foi un gustazo que os veciños da zona nos levaran amablemente ata o lugar, e se estenderan sen presa ningunha en detalles sobre o lugar; se non fora por eles, asegúrovos que o sitio sería difícil de localizar. Os veciños faláronnos da intensa actividade agrícola da mota, que se cepillou dúas terceiras partes do foxo e das murallas -como aconteceu noutras motas galegas- pero tamén das lendas que existían no lugar, das morocotas de ouro dos indios e das olas de moedas que se gardaban baixo delas, pero tamén das cabanas que alí construían, entre os carballos, cando eran nenos, porque esas son terras comunais.
Ao ver a mota da Mouteira recoñecín outras fortalezas deste tipo que me teño atopado por Galicia, ao longo desta década, cando non as sabía mirar. Aprendín, en certo xeito, a velas e a procuralas na paisaxe. Tamén atopei relacións próximas entre este xeito de construír e estoutro modelo de castelo sinalado en posts anteriores: o da fortaleza baseadas nun penedo. Non é doado atinar coa cronoloxía destas fortificacións. De considerar a diferentes autores, a cousa andaría entre os séculos IX-XI. Un novo modelo de fortaleza para as Repúblicas de Homes Libres, que nos transmite unha idea: a dun mundo complexo, con relacións sociais, económicas e de poder moi diversificadas e moi conectado -como non podía ser doutro xeito- coa vaga cultural do mundo atlántico.
Seguimos.
Contidos relacionados
As obras da autovía Santiago-Lugo desvelan unha singular estrutura arqueolóxica
Volven as Repúblicas de Homes Libres: O Castelo da Fin da Terra
Unha nova e enorme fortificación sen catalogar en Carnota: a Torre dos Mouros
Sistemas defensivos e presións sobre o territorio: o Picadizo, Tremiñado, a Mourosa e o Pico do Porto
Carnota, un pouco máis rica 
Repúblicas de Homes Libres: Un voo espectacular sobre Luania [vídeo]
Parabéns por este artigo e polo blogue em geral. É toda umha sorte contar com um espaço como este, no qual cada nova achega sempre é motivo de fascínio.
Umha pergunta, a fortaleza de Vilajoám, mais conhecida como Cal da Loba (no concelho chairego de Cospeito), tem umha estrutura idêntica à que tam bem descreves: umha pequena elevaçom, um fojo, umha torre única e um domínio visual amplíssimo sobre toda a chaira que circunda o lugar. Encaixaria entom dentro desse modelo das “motas”?
Amigo Ulmo, un pracer que pases por aquí. Leo moito o teu blog, que me encanta.
Vaia olfato! Diches cun caso magnífico, dos máis interesantes!
Cal da Loba é un castro da II Idade do Ferro, moi típico desa área de Lugo, e moi monumental. Ten varios parapetos e foxos, en realidade, por un dos seus lados, como corresponde a ese tipo de sitios arqueolóxicos do apoxeo da cultura castrexa, ata a chegada dos romanos, e que nalgún caso como Viladonga perviviron despois.
Pero Cal da Loba ten unha remodelación posterior moi interesante. Na antiga croa do castro nalgún momento da Idade Media fixéronse importantes traballos de movementos de terras que tiveron como obxecto a) preservar o antigo sistema defensivo castrexo; b; potenciar o espazo central da fortaleza como torre de homenaxe. É dicir, “motearon” o interior da croa! No espazo atlántico (Francia, Illas Británicas, Galicia…) é un dos casos máis peculiares que coñezo de reintervención e reconfiguración dun espazo defensivo.
E agora un arrebato poético plenamente subxectivo. Aínda que a Frouseira ten a sona como o último reduto da aristocracia galega contra o poder dos Reis Católicos, o certo é que foi Cal da Loba a última fortaleza en caer. E todo isto ten tanto lendario e mitolóxico que é imposible non renderse ante a súa imaxe. É a filla de Pardo de Cela quen resiste, é un lugar chamado Cal da LOBA, e resiste no corazón dunha antiga acrópole castrexa, como se aí se puxera fin a unha secuencia de liñaxes que se remontase moi, moi lonxe. Todo isto é subxectivo e poético, pero aquí volo deixo para a vosa imaxinación.
Vaia, logo bem poderiamos pensar que se temos um lugar d’a Mouteira e um d’a Mota separados por apenas um quilómetro, poderia haver algo disso entremédias, nom?
Xa está tardando en dicirme onde queda. :-)
Teña en conta que ao mellor eses 2 topónimos refírense a dúas realidades distintas (dous castelos diferentes), non a algo entremedio.
Pois no Concelho da Estrada, A Mouteira é a capital da parróquia de Berres e A Mota o lugar onde se assenta o paço do mesmo nome, na vizinha parróquia de Riobó. A zona é esta: http://maps.google.com/maps?hl=en&q=&ie=UTF8&ll=42.738471,-8.409905&spn=0.015003,0.038581&t=h&z=15
A Mouteira é a aldeia grande que há abaixo á esquerda e A Mota o que está onde pom Riobó.
Si, coñezo. O Pazo da Mota ten toda a pinta que está por riba dunha destas, pero na Estrada é posible que haxa unhas cantas motas. Hai moitas máis fortificacións medievais metidas nos montes do concello do que a xente se imaxina.
En todo caso, xa vos digo que o gran puntazo sería atopar un motte & bailey, estes dous tipos de estruturas conectadas que si que son propias case exclusivamente da cultura normanda:
http://www.dorlingkindersley-uk.co.uk/nf/ClipArt/Image/0,,239015_1581631_,00.html
(as motas en si mesmas están algo máis estendidas)
Bom dia. Antes demais, toda umha honra contar-te entre os seareiros do meu blogue! Isso anima-me a seguir escrevendo cousinhas, mádia leva!
Simplesmente impressionante o que contas de Cal da Loba. Tinha a noçom de ser umha fortaleza bem antiga, porque na documentaçom altomedieval aparecem algumhas referências a ela (integrada dentro do antigo território ou “honore” de Rábade) e tinha escuitado que noutrora fora um castro, algo por outra banda bastante lógico tendo em conta o seu emprazamento. Depois de ler o que acabas de contar, um sente ainda mais mágoa e tristeza pola situaçom tam lamentável em que se encontra o pouco que fica em pé da fortaleza…
Por certo, a história da filha do Marechal, Constança, andou-me muito tempo pola imaginaçom… Umha história tam trágica e épica (e tam explorável literariamente) como desconhecida. Algo dela escrevim no meu anterior blogue (desconhecia ainda os dados históricos tam valiosos que achegache):
http://an-fianna.blogspot.com/2007/09/cal-da-loba.html
Saúdos!
Como a denominan na documentación altomedieval, Ulmo?
Com “Dinant” refíres-te a Dinan em Bretanha, nom si?
O tapiz di: “Hic Milites Willelmi Ducis pugnant contra Dinantes”. Toda a historiografía posterior traducen o lugar como Dinant. Non sei se se corresponde coa fermosa cidade de Dinan ou con algunha outra vila, xa que xusto antes no tapiz fálase de “REDNES” e os mesmos tradúceno correctamente por Rennes. Por exemplo:
http://books.google.com/books?id=zSJnMdalm1cC&lpg=PA178&ots=rCOoCnm3S_&dq=dinant%20conan&hl=es&pg=PA178#v=onepage&q&f=false
Haberá que volver á Bretaña para comprobalo. :-)
En todo caso, Dol, Dinan e Rennes están moi próximas entre si.
Olá de novo.
Pois na documentaçom que tenho utilizado aparece como Villa Iohanne, Villa Iohanni e variantes similares. Por exemplo: “Sancto Martino de Pino quanta iacet sub caractere Rabadi cum villa Iohanni” (Mondonhedo, 1128). Nada a ver com “mota”, como podes ver, ainda que relativamente perto, na freguesia de Santa Cristina (ainda no concelho de Cospeito) hai um lugar conhecido como “O Moutilhom”.
Interesante tema iste das motas galegas.E tamén o que apuntades da reutilización de algúns castros como soares de novas fortificacións e torres.Non sei se oíchedes falar das “castronelas”, identificadas hai anos por unha equipa da USC no val de Furelos (hai algo publicado pola Xunta na serie Arqueoloxía/Investigación, nº 6 e 8).Serían asentamentos fortificados (con murallas e foxos) diferentes aos castros, e situados nos vales, próximos ás aldeas, en emprazamentos moi semellantes ás motas. E moi distintos aos “castelos”, situados en cumios e outeiros inhóspitos.
Bom, quando vaia de passeio polo monte hei fixar-me mais nos detalhes, mas nom todos temos o mesmo olho ;-)
Si, as castronelas son establecementos moi singulares que tamén aparecen na Ulloa; sospeito que con certa frecuencia, en xeral, na Galicia central. Eu creo que son motas, pero ata que non se escaven non se pode saber con total seguridade.
Chimpín: no límite do concello da Estrada hai unha destas trala que eu ando, da que debe quedar só unha elevación de centímetros. Como basicamente estaban formadas por terra ou madeira, e ubicadas nas zonas de cultivo, foron carne de ampliación de fincas. :-)
En todo caso, é como ver mámoas. É cuestión de práctica (e ás veces de fe). :-)
Seguindo coas “castronelas”: segundo os investigadores da USC que sondearon algunhas, éstas caracterizaríanse pola existenza de parapetos e foxos defensivos, e nalgun caso, pola presenza de restos cerámicos de cociña que evidenciarían o seu carácter habitacional.Sitúanas, groso modo, entre o mundo romano e os comezos da Idade Media. Non obstante, estas investigacións arqueolóxicas xa teñen os seus anos (realizáronse a finais da década dos 80 do século pasado), e descoñezo se alguén máis ten escavado xacementos arqueolóxicos deste tipo.
Si, as castronelas son recintos interesantísimos, tanto como pouco estudados. Eu teño buscado bibliografía pero a cousa anda ben escasa alén desas investigacións dos 80. A miña idea nas Repúblicas é a seguinte: primeiro procuro as alturas, nas que temos elementos mellor conservados, logo tento entender que é o acontece nos vales, e en que puntos do país, pero nos que con diferencia é máis difícil distinguir (ou iso pensamos) os elementos de cada época.
Unha das cuestións curiosas, candepalleiro, sería ver en que medida se parecen estas castronelas aos ringforts irlandeses, que son da mesma época e que curiosamente, tampouco están demasiado estudados. Tamén sería moi interesante ver que relacións existen entre ‘castronelas’ e ‘mouteiras’. Coexistiron esas dúas formas de habitación? Sucedéronse?
Medo me dá todo isto. Por iso por agora non quería abrir demasiado esta caixa. Só puxen o post para amosar a diversidade de estruturas do periodo.
Hai que ir abrindo vías, Manuel, e que a xente coñeza toda esta variedade, aínda que non se saiba moito do tema. Para liar máis a cousa, sobre asentamentos xermánicos en Galicia: xacemento arqueolóxico de As Pereiras, http://digital.csic.es/handle/10261/5781
Aquí vos deixo unha relación das Motas e Mouteiras que aparecen no nomenclátor da Xunta, por se é de interese. Saúdos e tremendo blogue!!
CERDEDO (Pontevedra) Parada (San Pedro) Mouteira
CERDIDO (A Coruña) Barqueira, A (Santo Antonio) Moutillón
COSPEITO (Lugo) Santa Cristina (San Xiao) Moutillón
COVELO (Pontevedra) Maceira (San Salvador) Mouta, A
ESTRADA, A (Pontevedra) Berres (San Vicenzo) Mouteira, A
GUITIRIZ (Lugo) Buriz, O (San Pedro) Mouteira, A
IRIXOA (A Coruña) Churío (San Martiño) Moutillón, O
LAMA, A (Pontevedra) Lama, A (San Salvador) Mouta, A
NEVES, AS (Pontevedra) San Pedro de Batalláns (San Pedro) Moutada, A
OIA (Pontevedra) Burgueira (San Pedro) Mouta de Abaixo, A
OIA (Pontevedra) Burgueira (San Pedro) Mouta de Arriba, A
PARADELA (Lugo) Laxe, A (Santiago) Moutras
SOBER (Lugo) Gundivós (Santiago) Moutarelle
TOURO (A Coruña) Fao (Santa Uxía) Moutarón, O
VIGO (Pontevedra) Bembrive (Santiago) Mouteira, A
VIGO (Pontevedra) Teis (San Salvador) Mouta, A
AVIÓN (Ourense) Nieva (Santa María) Mota, A
CAMBRE (A Coruña) Cecebre (San Salvador) Mota, A
CASTRO DE REI (Lugo) Triabá (San Pedro) Motas, As
CERVO (Lugo) Castelo (San Xiao) Motín
DUMBRÍA (A Coruña) Dumbría (Santa Baia) Mota
ESTRADA, A (Pontevedra) Riobó (San Martiño) Mota, A
GUITIRIZ (Lugo) Trasparga (Santiago) Mota, A
GUNTÍN (Lugo) Mota, A (Santo Estevo) Mota, A
PORRIÑO, O (Pontevedra) Torneiros (San Salvador) Mota, A
PORTO DO SON (A Coruña) Goiáns (San Sadurniño) Mótega, A
TRABADA (Lugo) Sante (San Xiao) Mota, A
Viva o web 2.0!
Grazas, Lavesedo. Conta ademáis, con que hai moitas que non son núcleos de poboación, que son nomes de fincas. É dicir, aínda debemos estar falando dunhas cantas máis.
Sem dúvida tem de haver muitas mais, nom só porque a microtoponímia está mui pouco trabalhada ainda, senom também porque o Nomenclátor da Xunta nom recolhe a totalidade dos nomes dos núcleos de populaçom existentes… De todos os jeitos, quiçá o censo que achega Lavesedo poda incrementar-se com a “nova” (já tem quase um ano de vida) aplicaçom da Xunta, http://toponimia.xunta.es/gl/Buscador, que regista muitos nomes de terras, accidentes geográficos etc. (que o faga com maior ou menor fiabilidade, aí si que já nom opino, porque o desconheço).
E ainda haveria que ter em conta muitos topónimos como “Montilhom” ou mesmo “Monteira”, que pode ser derivado de “monte”, mas também perfeitamente pode sê-lo de “mouta”, tendo em conta a tendência a que o ditongo [ou] desenvolva em galego umha nasalidade secundária nom etimológica (como coucieiro / concieiro, couso / conso etc.). Neste caso, a mais, a interferência (formal, semântica e inclusive referencial) do substantivo “monte” deveu influir muito.
Na estrada Ourense-Celanova, preto da Manchica, está a aldea da Ulfe, onde se criou o meu avó. Preguntándolle por posibles lugares de interés arqueolóxico, faloume dun lugar desa aldea chamado “As motiñas”. Polo que me contou, entendín que era un campo de mámoas. Cando o meu avó era neno, contoume que os rapaces escavaran unha desas motiñas na procura da “espada do centurión” pois crían que eran as tumbas de altos dignatarios romanos. Tratei de localizar o lugar, pero foime imposible, pois hoxe está reforestado con piñeiros, o que complica a súa localización. Cando teña tempo buscarei máis exhaustivamente. Un saúdo e felcitacións por esta estupenda páxina!!
Zoupeiro, teño moito interese nese sitio de As motiñas. Cando poidas, agradecíache inmensamente que me indicaras con máis precisión o lugar. Está polo San Lourenzo, na Lampaciña ou na Cabreira? Ou da outra banda do río, da banda de Buzacos?
Tede presente que detrás de moitos topónimos “motas” tamén se agochan moitas “mámoas” (por exemplo, A Mota Grande, no concello de Verea, aló na raia con Portugal,unha enorme mámoa con cámara megalítica)
Ola, un saúdo.
Dende logo este artigo e unha especia de resposta á interrogante de certas elevación de terreo en chairas fluviais ou semellantes que eu identificaba con posibeis castros neses medios…
Grazas os teus posts atopo moitas posibeis respostas ó meu ollar polas zonas que coñezo.
Supoño que haberá que ter en conta que moitos “ager”, ó estar feitos de terra, teran sido deslabazados nos aproveitamentos e redistribuzóns de terras; pero hai uns anos paseando perto de Furelos (aldea), cara a onde a terra vai achairando, entre do camiño francés e o río, vin unhas leiras que rodeaban ese típico monte comunal… Non era unha chaira pero tampouco era o típico emprazamento de castro. Ben, o conto e que arrodeando o piñeiral misturado con carballos percebíase un ager e un contra-ager. Non era unha corredoira e chamoume a atención. (por desgraza daquela non tanta como para quedarme co ponto exacto do emprazamento).
Teño levado moitas veces as vacas en leiras da banda chairega de Furelos, e aínda lembro os anacos de tella vella en sitios onde nunca houbera casas que se lembrasen.
Un saúdo a todos e coma sempre grazas pola túa laboura… que boa falla fai!
Grazas, Antón!
Efectivamente, como estou sinalando ultimamente, debemos aprender a mirar todo este tipo de realidades.
Estou vendo a ver se hai posibilidade de reproducir os textos aos que alude Can de Palleiro dos 80 que identifican castronelas da zona de Bocelo-Furelos. Seguro que nos axudan a todos a “ver mellor” estes lugares. Como digo, non é doado. E moitos están machacados por zonas agrícolas desde hai moito tempo.
En Fixó, perto, tamén aparecen dúas neveiras ( ou casarellos) pertencentes ao mosteiro de Acibeiro, e un posible foxo de lobo de cabrito, xunto cos restos de minas de wolfram. E próximo, noutra parroquia próxima, un foxo de lobo parcialmente conservado. Dende logo a zona garda un rico patrimonio, no que destaca ademais unha espectacular alvariza,que debeu pertencer ao propio mosteiro dada a súa elaborada e rica construcción e proporcións inusuais en superficie e altura ( dende logo aínda non atopei na Galiza unha alvariza de características semellantes, e á que me atrevo a chamar a Catedral das alvarizas). Manuel, cando queiras imos aló ( aínda que seguro que a coñeces¡)
Saúdos
Obrigadinho por poñeres esa ligazón, Ulmo! Sabía que estaba na rede pero non a atopara. No tocante á fiabilidade, non sei como funcionou por aí adiante mais no concello de Cangas a persoa que o fixo realizou un traballo estupendo. Agora, pode que non fose igual de exhaustivo o labor noutros lugares, pois Cangas grazas ao traballo de I. Sestay aparece como o concello con maior densidade de microtopónimos: 396.536 nomes de lugares, o que non deixa de ser mostra, na miña opinión, do minucioso labor máis ca dalgunha peculariedade deste concello.
enganeime coas etiquetas no comentario anterior, quería ligar esta páxina: http://ocartafol.usc.es/cartafol/contidos/novas/novas_0041.html
Com efeito, Lavesedo, o trabalho de recolheita em Cangas consta-me que foi mui bem feito e exemplar, como em geral o trabalho que se fixo no marco do projecto Toponimia de Galicia. Referia-me mais bem a que essa exaustividade bota-se de falta em ferramentas anteriores como o Nomenclátor de Galicia. No tocante à densidade toponímica, por suposto que é un síntoma dum trabalho minucioso e bem feito, mas de todos os jeitos há zonas muito mais densas, polos motivos que forem, que outras: por exemplo, no interior de Ourense as percentagens de microtopónimos recolhidos som mui baixas, enquanto noutras zonas (estou a pensar por exemplo em pontos concretos como a freguesia de Barro, em Nóia), as cifras disparam-se. Motivos que tenhem a ver com a geografia e orografia do lugar, com o tipo de aproveitamento das terras, com o tipo de assentamentos etc.
um saúdo!
E se nos imos à talasonímia… mimadrinha!!!!!!! Aí si que hai muito que rascar! :)