O sol tardío prende nos millos por baixo da fermosísima igrexa de Novelúa, unha gran descoñecida perdida entre as aldeas de Monterroso. Percorremos de enriba abaixo o meu amado condado da Ulloa, preparando un fermoso proxecto para a vindeira feira de Santos de Monterroso, cando este histórico mercado lugués cumprirá 500 anos. Percorremos carballeiras co sol dourado filtrado entre follas aínda verdes, porque o outono aínda non está a entrar visiblemente por estes mundos. Aquí, na Ulloa, miramos de fronte redondas e esquemáticas caras de pedra. Baixo o sol, nas portas das súas grandes e sólidas casas de pedra, os velliños ulloáns mornean ás mediodías e ás tardiñas. No rueiro das aldeas fumega o cheiro da carne salgada, cocéndose en potas enormes. Neste mundo, hoxe, as corredoiras están un tanto abandonadas, as casas -aínda fermosas, coas súas contras de madeira pintadas de azul e a súa pedra encintada con debuxos abstractos que farían a delicia dos impresionistas-, teñen as portas pechadas; os vellos marcharon a Lugo cos fillos e aínda volven de cando en vez, escribindo o epílogo da súa cultura cada vez que lle quitan as malas herbas ao enlousado do patio. O abandono que comeza a inundar a comarca só desaparece nos camposantos. Están inmaculados, arranxados e non faltan flores frescas e vivas nas tumbas que rodean as máis de cincuenta igrexas románicas da comarca.
No 2003 o secretario de Defensa norteamericano, Donald Rumsfeld, empregou despectivamente o termo vella Europa para diferenciar a suposta puxanza dos países do Leste fronte ás forzas de Europa occidental. Na burda xeopolítica da administración Bush, a resistencia ao seguidismo do núcleo da Unión Europea -interesada, claro, tampouco son uns santos- creou non poucas tensións diplomáticas e evidenciou o escaso peso político actual do vello continente. Pero a min, do filósofo, do xeoestratega Rumsfeld, só se me quedou o termo, pero non o significado que el lle daba: para min a noción da vella Europa como un territorio, se cadra imaxinario, conformado polas aldeas de Tras-os-Montes, a Ulloa, algunhas partes da Gascuña e a Dordoña, algunhas vilas de pescadores escocesas ou bretonas, se cadra algunha aldea austriaca entre campos de cereal, e por suposto, a Ulloa -quédanme moitos lugares máis, claro. Rexións nobles e campesiñas, nas que se atopaba o corazón de algo no que se formou unha determinada noción do mundo e da que aínda somos os últimos privilexiados espectadores. A vella Europa nunca foi un escenario pacífico e adurmiñado, non era un lugar especialmente bucólico, senón un lugar no que a terra se mesturaba coa suor do labrego; desde logo non o lugar idealizado que lle gustaba evocar a Ramón Otero Pedrayo, o fundamento dunha futura república campesiña -na que non mandarían os campesiños; pero ese espazo estaba cargado de significados, e é o propietario dunha valiosa e prolongada noción do tempo que aínda hoxe se percibe, e que é o seu principal patrimonio inmaterial. Tolkien, no seu catolicismo, retratou a vella Europa na Comarca hobbit: un lugar de valores sinxelos, profundamente feble nun mundo que se transforma, pero con algúns valores cheos de mérito que facultan que nese mundo cambiante, sexan precisamente os hobbits os que sobrevivan.
A Ulloa é o corazón da vella Europa. Vémola anciá, ou vella, ou como queirades, pero terá máis futuro, dun xeito que non o sabemos, que moitos outros sitios puxantes. Dentro de 100 anos falamos.
Interesante o collage co que ilustras! Recoñecemos a feira da Escravitude, en Padrón, que retratou Ruth Matilda Anderson aló polos anos 1925-26. Xa vistes a mostra en Caixa Galicia? Sería xenial que lle adicaras unha entrada.
Certo, a foto é en Betanzos, en 1926. No carro -é difícil de ver, tan pequena- sobresae a cabeza curiosa dun porquiño.
A exposición de Ruth Matilda Anderson é basicamente alucinante. Teño a sorte de ter o catálogo, e ver o material en detalle. Ás veces cólloo e pásome minutos dentro dunha foto, examinando todos os detalles.
Ah, confundimos entón a foto. Cando a promocionamos en Certo diciamos -e seguimos mantendo- que cada alcalde de Galicia debía ver esta exposición e, se sae a súa vila, ter as fotos ben á vista para tirar unhas cantas leccións. Concordamos co de alucinante, e alucinaríamos máis a bo seguro se todos os negativos que hai aínda sen revelar visen a luz. Disque hai miles. É un arquivo Pacheco en pequeniño ao outro lado do Atlántico.
Sempre me pareceu asombroso o grao de destrución que sufríu este país nos últimos 50 ou 60 anos. Hai vilas das que non queda nada do que eran hai un século. Cando un tenta calibrar o grao de desfeita comparándose con outros países de Europa, dan gañas de chorar. Se en Galicia caesen unha centésima parte das bombas que caeron nalgunha das guerras mundiais, o resultado non tería sido diferente.
Así que eu tamén brindo pola Ulloa-hobbitón, para que dentro de cen anos siga habitada por labregos dignos e amantes da súa terra.
Certo é, O’Padín. O ‘desarrollismo’ atroz que deu comezo nos anos 60 penso que foi do peor que lle pasou a este país ao longo da súa historia. Non só nas cidades, senón tamén nas vilas, onde as casiñas tradicionais dos cascos históricos formados durante séculos pasaron a ser subsituídas por bloques de vivendas de dubidoso gusto e de materiais infames. Foi unha auténtica desfeita, da que non se salvan nin os máis fermosos conxuntos histórico-artísticos. Creo que só nos últimos 10 ou 15 anos se comezou a construir cun pouco de xeito, pero por moito tino que se poña agora o mal xa está feito.
Neste senso, a Ulloa, como sinala Manolo, salvouse en gran medida dese proceso -do que pode depender o seu futuro-, e iso a pesar dos horrores que se levantaron en vilas como Palas, onde parece mentira que pase un camiño Patrimonio da Humanidade. Ás veces dá a impresión de que ICOMOS fai a vista gorda, ao contrario do que ocorre noutros lugares nos que se mira con lupa cada ladrillo que se coloca.
Si, pero o peor é que se produce unha desesperante paradoxa: xente que visita Allariz ou algún lugar no que miragreiramente non se aplastou todo recoñecen que lles encanta, e o ben que vive esa xente e o turismo e tal…pero despois non terían reparo en substituír os soportais de Muros ou do Berbés con edificios de pisos!
O terrible é o empobrecemento económico e social que supuxo destruír todo este espazo. Ao encher todo de infames edificios, unha xeneración destrozou para todas as futuras boa parte das oportunidades dun desenvolvemento económico notable baseado neses espazos. E non me vale o tema de que eran outros tempos e outras mentalidades: o proceso continúa hoxendía. Melloramos, por suposto, pero o proceso que vivimos durante o boom construtivo antes desta crise fala de que continuariamos igual.
Eu estou namorado dunha aldeíña do concello de Antas de Ulla, Amoexa. Ten bastante que ver (todo) que é a aldea de orixe do meu pai. El coñece a súa contorna como a súa man e iso que marchou dalá apenas con 12 anos. O souto da Seara, o castro, a costa… unha peniña a despoboación que sofre. Tentei mercar unha casa de pedra para arranxala, pero no concello non me deron nada de información sobre normativa urbanística, e na última visita xa tiraran a casa. Unha peniña, a arquitectura da zona namoroume, currales cun balcón todo do redor, eu digo que son a fosilización das domus romanas, cun patio interior o redor do cal se distribuen as estancias. A esperanza de supervivencia é a tendencia a vir para esa zona xentes de Gran Bretaña xubilados que co seu poder adquisitivo mercan casas de labradores e as arranxan para adicalas a turismo rural ou para o seu propio desfrute. Cando nos demos conta pagaremolas cousas polo prezo que nos digan os que viñeron de fora, cando nos, agora, non valoramos o que temos.
e logo, que vas facer en Monterroso?
Eu só son partner nesa historia, pero xa a lerás cando estea feita. :-)