La Catedral del Mar e o bug da novela histórica en Galicia

Agora mesmo non sei se xa pasou o boom de vendas da novela histórica ou aínda continúa. Sospeito que, coroe ou non listas de máis vendidos, encha ou non páxinas e minutos de medios, a novela histórica é coma o dinosauro de Monterroso: sempre está aí. Recrear, reescribir o pasado, mesmo inventalo, é unha das teimas da literatura. Os homes non existimos sen pasado. E a novela histórica cumpre o soño dun escritor: intervir nun universo xa coñecido para o lector. O pasado como espazo imaxinario supón un esforzo menor de lectura que construír un mundo de cero. Desde a propia Ilíada ata Walter Scott, eis un potente motor literario de comuñón cos lectores.

Leo La Catedral del Mar, o bestseller co que Ildefonso Falcones conta a historia dunha Barcelona do século XIV, de a cabalo entre o feudalismo e a burguesía, a partir dun protagonista, Arnau e, de forma transversal, da edificación de Santa María del Mar, o edificio levantado polos gremios e burgueses da cidade en contraposición á aristocrática catedral intramuros. A comparación entre La Catedral del Mar e Os pilares da Terra, de Ken Follet, que enmarca a construción dunha catedral na Inglaterra do século XII son inevitables. Son novelas-vida, historias longas que trazan a evolución de toda a vida dun home e da súa familia, son folletóns decimonónicos actualizados aos novos xeitos de contar da literatura popular. O público gosta destes relatos sinxelos de ler, con arquetipos humanos recoñecibles (o currante de orixes humildes e recta moral que prospera a pesar de todo, o envexoso ladino); a longa estensión do libro é máis un handicap que un problema nestes libros máis vendidos -cun só libro tes entretemento para todas as vacacións. No caso de La Catedral del Mar, plantei o libro cando o bondadoso protagonista comeza a ser enxuizado pola Inquisición. Estaba aburrido da historia e do martirio do protagonista; o meu experimento co best-seller rematara.

¿Experimento? Sempre me intrigou saber que é o que fai a unha novela histórica un best-seller popular, así que aínda que me cansan, non deixo de ler algunhas destas obras. Desde un frouxo Peter Berling ata os coidados relatos paleolíticos de Auel -deixo fóra desta cuestión a Marguerite Yourcenar ou Robert Graves, que son outra cousa-. Non podo menos que recoñecer o mérito de Ildefonso Falcones por facer global e popular un relato de claves moi catalanas. É certo que se apoia nunha marca internacional, Barcelona, pero como sempre acontece nestes casos, a comparación co caso galego era inevitable.

Nunca estiven moi de acordo con esa afirmación de que a literatura galega está anegada de temas históricos, como se ten escrito moitas veces. Coido que é un destes espellismos, ilusións ou prexuízos irreais cos que tanto nos gusta convivir no país. A literatura galega das últimas décadas escapoulle á Historia coma os adolescentes escapan das rúas nas que os seus pais pasean, convencidos de que había demasiada Historia na nosa literatura. Obviamente, na cabeza estaba a lembranza do historicismo e da literatura de construción nacional producida desde finais do Rexurdimento ata a xeración Nós. Máis que historicista, a literatura galega creo que é memorialista (coa dose moral que sempre ten o memorialismo), e mesmo obsesiva con determinadas épocas (a Guerra Civil e a posguerra). O resultado é que, se botades unha ollada aos catálogos actuais das principais editoras, a novela histórica é un xénero abraiantemente escaso para un país de tan dilatada Historia e vizosos argumentos. E a novela histórica, a contrafío das tendencias internacionais no mundo do libro, non vende aquí. ¿E o lector galego diferente ao seu homólogo europeo? Permitídeme que non o crea.

¿Que é o que acontece? Ao meu ver, hai un bug na literatura galega. Un bug é unha parte de código mal escrito, que ocasiona problemas na execución dun software; na literatura en galego materialízase na estraña relación entre escritor e público. A relación entre esas dúas partes é tan esporádica, por veces tan limitada a determinados contextos (público cautivo nos institutos, mesas redondas) que provoca distorsións, distanciamentos, falta de encontros. ¿En que medida os escritores do país pensan no seu público? Creo que moitos escritores fuxen da novela histórica convencidos de que o país precisa outra literatura (urbana, universalista, etc.) porque é preciso modernizala e actualizala. Iso é un bug. O principal problema da literatura do país é que non tiña público, público que merca literatura unicamente por pracer e entretemento. Un público que, se cadra, non atopa na literatura galega o que precisa. Aquí non temos libros de autoaxuda. Non temos a Larsson. Non temos novela histórica popular nin da fantasiosa do Santo Grial. Queremos escribir para que nos fagan un Día das Letras ou algo así. Hai un divorcio entre escritores e público. Pero el está aí. Agora vémolo. Está nas novelas de Domingo Villar ou nos libros de cociña de Benigno Campos, agardando. Agora é cando debemos comezar a pensar en termos de público.

A segunda parte do bug é que cando os escritores do país deciden falar de Historia todos nos poñemos cachondos. Queremos dar leccións, queremos amosar as nosas grandes derrotas nacionais. Cómpre imprimirlle á Historia unha carga moral, ideolóxica que persuada aos nosos incautos lectores da nosa/súa alienación (pero resulta que os nosos lectores en galego, ata agora, coñecían esa Historia tan ben coma nós). Cando nos poñemos así sáennos solemnes peñazos que non venden nin o mínimo. Pero tamén houbo autores que, sen renunciar a unha visión de Galicia, decatáronse de que había que mirar máis alá, que entraron nas épocas mirando a todas partes, cos ollos abertos. Ningún deles se atreveu a baixar ao rexistro máis popular, máis de best-seller, pero cando menos ollaron a Historia con outros ollos. Moitos non tiveron fortuna, alén dunha ou dúas edicións, ou un premio, pero escribiron obras memorables.

Un dos autores con menos fortuna popular pero máis talento para a novela histórica, Xoán Bernández Vilar, fixo unha carreira notable con títulos dunha frescura narrativa pouco habitual no seu momento. En Ouveade, naves de Tarsish!, un relato sobre o mundo castrexo no que se fuxían de místicas pseudocélticas nin de estereotipos sobre o pasado, introducía técnicas narrativas cinematográficas. Despois, o mesmo autor perfeccionouno en O ano do cometa, unha novela sobre o rei Don García, un descendente dos bretóns de Britonia (Lugo) e unha misión que rematará na Batalla de Hastings no ano 1066. O ano do cometa era unha novela de acción máis que decente. Sería un excelente bestseller actual, pero adiantouse no tempo. Magog, de María Gándara, nun rexistro máis poético, é unha marabillosa novela sobre o futuro rei de Galicia. Aínda que o libro viviu unha tradución ao castelán, esta novela de notable alento intimista merecería moito máis. Xa vai o griffon no vento, de Alfredo Conde, conta a historia dun inquisidor destinado a Galicia. É unha boa novela de perfil máis psicolóxico, un enfoque orixinal para unha historia que tamén podería ter sido contada de moitos outros xeitos.

E que dicir de Morning Star, de Xosé Miranda. Coma o seu autor sempre dixo, é unha novela homenaxe a Stevenson, pero no que autor pon a ollada nun momento interesantísimo e moi pouco escrito de Galicia, o século XIX a través das historias dos nosos piratas particulares, os bandoleiros. Se esta obra estivera noutra lingua de maior difusión sería un clásico para os nenos e tamén os adultos. Coma O espírito de Broustenac (outra vez os nomes bretóns), de Álvarez Cáccamo, unha deliciosa historia a medias entre a fantasía e a realidade ambientada na Desamortización, no mosteiro de Oia. Nos últimos tempos, os enfoques son outra volta interesantes. Xabier López, en A vida que nos mata, fai que un xornalista investigue un asasinato no Balneario de Mondariz a primeiros do XX. Festina Lente, de Marcos Calveiro, é outro exemplo de enfoque: unha cidade, Santiago de Compostela -moito menos novelada a nivel histórico do que se pensa- e o nacemento do prelo no século XVI.

Sinceramente, creo que a novela histórica é un gran produto contemporáneo, actual e de avangarda, que pode conectar cun lector sempre sensible a imaxinar o pasado. Moitos dos nosos escritores pensan que non é así, fuxen dela por prexuízos, e perden notables oportunidades. O camiño da novela histórica popular en galego, dunha novela que se traduza, que funcione a nivel global, como o fixo La Catedral del Mar, está aínda por facer.

Se cadra, coa entrada destes novos lectores na literatura en galego, sexa un bo momento de escribir un bo parche para ese bug.

30 Comments

  1. carlos
    3 / Xaneiro/ 2010

    A que esperas???

  2. 4 / Xaneiro/ 2010

    ¿Ola? ¿Funcionan os comentarios?

  3. 4 / Xaneiro/ 2010

    Funcionan, si. Carlos, pois a rematar moitas cousas que teño pendentes. E por agora disfruto ben coa non-ficción. :-)

  4. 4 / Xaneiro/ 2010

    Pois tentareino de novo. Onte escribin un comentario un pouco longo e non saíu.

  5. 4 / Xaneiro/ 2010

    Imposible, en canto paso dunha liña… non sae.

  6. 4 / Xaneiro/ 2010

    Ben, síntoo… so dicir que lin a Vilar e comparto a túa opinión.

  7. 4 / Xaneiro/ 2010

    elperejil, que cousa máis rara. Estabas metendo código html algo específico? O sistema de comentarios é bastante limitado no html que podes meter (negriña, cursiva, vínculos…).

  8. 4 / Xaneiro/ 2010

    Qué va… se eu apenas me apaño con esas cousas. Era un texto normal e corrente. Nin sequera tiña puntos e aparte.

  9. 4 / Xaneiro/ 2010

    Anda, agora deixoume pasar á segunda liña. A ver se era cousa do meu ordenador ou “do momento”. Volvo intentalo. A cousa é que coincidín co fillo de Bernárdez Vilar no instituto e o profe de galego, por deferencia ao rapaz, fíxonos ler “Un home de Vilameán”, unha trepidante novela de aventuras moi ben ambietada nas guerras irmandiñas. Para min foi todo un sopro de aire fresco dentro da literatura galega, polo que logo lin os outros libros de el que citas, e nunca cheguei a entender como nunca tivo a sona que outros escritores da súa xeración, moito peores narradores, pero con mellores contactos ou “pretensións”, supoño. Encantoume atopar esta entrada túa na que o reivindicas… e darei boa conta dos outros autores que citas.

  10. 4 / Xaneiro/ 2010

    Vaia… agora si. Pois non sei que me pasou onte. Misterios… ou torpezas miñas. A saber. Pois o dito, gran entrada e moi bo gusto ao recuperar a ese ameno escritor.

  11. 4 / Xaneiro/ 2010

    Certo, elperejil, Un home de Vilaméan tamén era unha gran novela de aventuras sobre as Irmandades. Por certo, tanto se fala dos Irmandiños por aquí e por alá e que gran novela ou película se podía facer e blablabla e aí o tes, sen nada serio (que eu lembre) na ficción desde aquela (acepto correccións).

    A Xoán Bernández Vilar fíxenlle unha entrevista hai mil anos, pero se cadra sería o momento de falar outra vez con el, gravalo en vídeo e pensar algo serio para reivindicar o seu traballo como escritor humilde, talentoso, preocupado por entreter aos seus lectores e rigoroso no relato histórico. Fíxate que cando se retirou decidiu sacar o doutoramento e cun interesante ensaio sobre o reino suevo gañou o Premio Toxosoutos de Historia Medieval. Aquí está a súa bio por se alguén quere curiosear:

    http://gl.wikipedia.org/wiki/Xoán_Bernárdez_Vilar

    O dito. A ver se contra a primavera facemos un bo perfil do escritor (se el se deixa), porque meréceo moito.

  12. 4 / Xaneiro/ 2010

    Eu tamén deixei un comentario e perdeuse no hiperespacio

  13. 4 / Xaneiro/ 2010

    Eu levo meses inquedo por non ficar “encasillado” nese xénero, o meu próximo Settecento está ambientado no XVIII, que andaba argallando unha novela desas actuais e urbanas, mais o teu post sacoume de dúbidas: vou de cabeza ao século XV para narrar as andainas polo mundo dun esquecido personaxe da nosa historia.

  14. 4 / Xaneiro/ 2010

    Nada, volveu perderse ao pasar dunha liña… outra vez será

  15. 4 / Xaneiro/ 2010

    Rarísimo, folerpa. Téntao outra vez se es tan amable.

  16. 4 / Xaneiro/ 2010

    Acabo de recuperar os vosos comentarios. Xa sei o que pasou. Por algún arcano motivo, o Akismet, que é o plugin anti-spam de WordPress, vos considera persoas pouco recomendables (:-)). Imos ver se se consegue solucionar, pero é un tanto preocupante porque eu non podo administrar o nivel do filtro.

  17. 4 / Xaneiro/ 2010

    Jaja, Magago, non sei se seguiches o link do meu nome (son guionista)… pero tomo nota de que sería un gran argumento para unha película ou serie. Seguindo os links que das xa me fixen seguidor do blog de Xoan Bernárdez (este xa o sigo) e seareiro seu no facebook. O home meréceo… un nome a reivindicar; si, señor.

  18. 5 / Xaneiro/ 2010

    Manolo, xa se sabe que os guionistas e os escritores son xente moi pouco recomendábel…

  19. Edu
    5 / Xaneiro/ 2010

    Eu teño a sensación de que o ler en galego non é un acto neutral, senón que quen le literatura galega faino, en grande medida, porque é unha persoa sensíbel á cultura galega. E penso que os galegofalantes que carecen desa sensibilidade len por inercia en castelán, o que constitúe un exemplo de que a nosa é unha lingua non normalizada. E por iso, non teño claro que unha literatura neste caso histórica pero de vocación inequívocamente popular e en galego tivese un público agardando na mesma medida en que o ten La Catedral del Mar. Se cadra estou trabucado, pero penso que os lectores de literatura galega tenden (tendemos?) a procurar unha literatura máis, digamos, pretensiosa, no mellor sentido da palabra. Cuestión distinta é que nalgúns casos a determinados autores ou obras lles sobren pretensións.

    Doutra banda, pode ser que todo sexa un círculo vicioso e que non exista ese lector en galego que demande literatura popular porque de feito non a hai ou é difícil de atopar. Non sei cales son as vendas das traducións de Dan Brown ou Boyne ao galego, pero a miña percepción é que os lectores galegos non sensibilizados coa cultura e a lingua tenden naturalmente á versión en castelán, algo que non creo que aconteza en Cataluña, por exemplo. Estarei trabucado?

  20. Edu
    5 / Xaneiro/ 2010

    (vese que non son escritor nin guionista, porque o sistema permitiume deixar ese tocho sen problemas)

  21. Lizgairo
    5 / Xaneiro/ 2010

    Eu lin o Morning Star, e pareceume unha espléndida novela.Lina con enorme placer, non vexo porque non poder outras. Tomo nota das citadas.

  22. 5 / Xaneiro/ 2010

    Abofé que a de Miranda é do mellorciño. Nada lin de Bernardez, ágas algunha monografía histórica, pero prometo facer os deberes axiña. Amias, engadiría a listaxe as novelas de piratas e naufraxios de Hixinio Puentes.

  23. 5 / Xaneiro/ 2010

    Concordo bastante coa reflexión que fai Edu sobre a certa militancia que supón ler en galego.

  24. Lizgairo
    5 / Xaneiro/ 2010

    Dacordo con Folerpa: eu tamén lin, no 2000, “O bandido Casanova”, de Hixinio Puentes, e gustoume moito; como sabedes , o tal bandido existiu, e os episodios dos cárceres de Ortigueira e A Coruña son magníficos; infelizmente non volvin ler mais nada deste interesantísimo autor, nin sequer o recente “Mombars”. Si tal: eu tamén penso que debería estar na listaxe.
    Moi a ter en conta a reflexión de Edu.

  25. 5 / Xaneiro/ 2010

    Non lin nada de Hixinio, pero xa pasa inmediatamente á miña lista de lecturas.

    Coincido con Edu, como xa comentaba no post, de que supostamente ata agora non había un público de literatura popular en galego. Había lectores de nivel cultural alto que ao mellor non encaixaban no perfil de lectores de best seller (ou si). E digo supostamente porque se cadra, nos últimos anos, isto teña cambiado, e así o está manifestando a venda das receitas do Benigno Campos: xógome algo a que están a chegar a moita xente que non lía en galego habitualmente, pero que podería facelo. E a xente que non lle importa agasallar libros en galego (aínda que se cadra esa sexa a primeira vez que o fai).

    Hai que estar moi atentos, porque as cousas poden estar a cambiar rápido nestes últimos anos. Pode haber un público que non atope na nosa lingua os libros que lería, os produtos que mercaría.

  26. R.
    6 / Xaneiro/ 2010

    Pois eu vou ler Festina Lente, de Marcos Calveiro, por razóns case inconfesabeis. O Marcos leva así como un tropa de días metido na miña cociña (en forma de papel de xornal claro, e cunha foto ben grande). E a cousa comezou cando a señora á que lle merco os ovos caseiros na Praza me di tan cariñosa ela: Hoxe, corazón, levalos ben envoltiños e mira coma ti es de Santiago busqueiche así unhas follas cun bó rapaz que conta historias de por alá ¿non sabes? que igual… nunca se sabe ohhh (xa sabes) . Eu, cando veñen rapaces sempre lles coloco as páxinas de motor, pero a min dame que a ti che vai mellor … Non teño que dicir que quedei estupefacta con este novo modelo de promoción editorial e claro así está o Marcos na miña cociña, que non fun capaz de tirar o preparado envoltorio.

  27. 6 / Xaneiro/ 2010

    R., ehem…sabes quen é o Folerpa que está a comentar neste mesmo fío? Clicka no seu nome. :-)

Deixa unha resposta

O teu enderezo electrónico non se publicará