As Repúblicas de Homes Libres (3): A hipótese dos Monxes Vixías

Last updated on 13 / Abril/ 2010


Detalle de Monxes no bosque. (vía)

Continuamos coa terceira entrega de Repúblicas de Homes Libres, investigando eses castelos inéditos, fóra da Historia escrita, que coroan moitas das pequenas serras galegas. Tardamos en sacar o terceiro post, pero custou: aparecen castelos como as setas nas antigas terras de Santiago, refuxiados entre os penedos, inéditos na investigación arqueolóxica, moitos fóra mesmo dos catálogos arqueolóxicos autonómicos e municipais dos PXOMs (e, xa que logo, arrasados polas eólicas).

Esta terceira entrega vai de conectar cousas entre si, de seguir cos dedos as trazas dos mapas, de preguntar toponimia por todas partes, de cruzar serras neboentas. Queriamos saber cal podía ser o uso destas fortalezas distantes dos camiños e por que estaban desertos xa no século XI ou XII. E atopamos algo, cando menos, abraiante. Durante estas semanas consultei -non sei de onde saco o tempo- boa parte da bibliografía dispoñible sobre a época e o mundo monástico galego e en ningures atopei a vinculación da que vou falar aquí, que é cando menos curioso e nos amosa un interesante patrón dos mosteiros galegos de antes do ano 1000. Ímolo chamar a hipótese dos Monxes Vixías. E aquí vai.

Entre cañas e cogumelos

Hai pouco, vindo do monte na procura dun deses castelos, paramos famentos a cear algo xa de volta en Compostela. Acompañando unhas cervexas cuns cogumelos no Bar Gamela, na praciña de Sal se Podes, o meu amigo Xurxo Salgado tivo unha idea.

-¿Decátaste de que estes castelos sempre están próximos a mosteiros?

¿Están? Comezamos a repasar o que coñeciamos. E si, había relacións. Determinadas contas comezaban a saír. Parecía existir unha relación física e real, de proximidade máis que casual, entre os castelos e os mosteiros altomedievais, é dicir, aqueles mosteiros fundados antes do ano 1000. Unha relación ata agora non estudada (polo menos, que nós saibamos) en Galicia, que pode axudar a explicar cousas (e a facernos moitas máis preguntas).

Condes e ermitaños

Un alto antes de continuarmos. Dicir mosteiro altomedieval é o imposible e definir un impreciso mundo que comeza coa chegada do cristianismo a Galicia, nunha data incerta do Imperio romano. Non coñecemos moito deses mosteiros do primeiro cristianismo en Galicia, aínda que deberon existir desde datas moi temperás. Moitos foron refuxios de eremitas e as súas pegadas están na toponimia das nosas serras, onde ás veces aparecen referencias a Casas de Santos e similar. Algúns deles, con máis éxito, cristalizaron en pequenas comunidades. Así pasou, por exemplo, nun dos mosteiros máis antigos de Europa, San Pedro de Rocas, na Ribeira Sacra, onde no ano 573 sete monxes afirman ser os “herdeiros” do mosteiro. Estes mosteiros estaban ubicados en lugares fermosos, pero durísimos para a vida cotiá, acochados no fondo de canóns de ríos ou entre penedas inmensas. E eran efímeros. De feito, o mesmo San Pedro de Rocas foi “redescuberto” no século X por uns cabaleiros que alí se querían retirar do mundanal ruído. Aquelo xa era unha silveira.

Tamén na Alta Idade Media apareceron outro tipo de mosteiros, de maior riqueza. Eran cenobios privados e non pertencían á Igrexa, senón que se fundaran por aristócratas que empregaban o mosteiro como xeito de manter máis ou menos reunidas as súas terras -do outro xeito, deberían repartilas equitativamente entre todos os fillos, era a lei do momento-. Moitos destes mosteiros nunca chegaron a inscribirse a ordes regulares monásticas, morreron ou desapareceron paulatinamente conforme avanzaba o primeiro milenio e a Igrexa e benedictinos ou cistercienses cobraban un gran poder. Eran mosteiros dúplices, é dicir, mosteiros unisex, nos que convivían monxes e monxas. E, desde logo, non se habían parecer moito aos que despois foron os grandes mosteiros galegos, coas súas enormes igrexas e coros, e os seus varios claustros. Sobre todos estes mosteiros entre a final do mundo romano e o século IX sabemos pouquísimas cousas. Será nesa centuria cando os comecemos ver aparecer na documentación, pero como realidades xa existentes e antigas, só están mencionadas cando son parte dunha transacción coa Igrexa por parte da aristocracia. A mágoa é que a documentación propia das casas aristocráticas desapareceu como elas mesmas. É dicir: entre os eremitorios e os cenobios dos condes altomedievais, hai moitos mosteiros que só podemos intuír explorando o territorio. A súa traza está na toponimia (consérvase moito microtopónimo O Mosteiro, o Convento, con múltiples variantes) e mesmo no nome de casas asentadas sobre as ruinas de aqueles.

A condenada relación

Ben, volvamos ao noso. Comecei a ubicar os castelos desde os mapas, a ver que pasaba. Existía unha relación, si: moitos dos castelos parecen estar próximos a eses mosteiros -moitos deles xa non existentes. En concreto, nun significativo número de casos, os castelos que iamos localizando tiñan un mosteiro -identificable na actualidade- aos seus pés. Pero non en calquera sitio. Na maior parte deses casos, o castelo ubícase simplemente subindo a faldra do monte na que está o mosteiro.

Pero algúns exemplos disonantes permitíronnos decatar de que o criterio de ubicación era mesmo algo máis refinado. Os castelos están ubicados no punto máis próximo ao mosteiro coa mellor relación visibilidade-proximidade ao recinto monástico. Pode haber puntos máis próximos e altos pero con menos visibilidade, e alí non hai nada, aparentemente. Buscaban chegar ou volver con rapidez do recinto militar ata o mosteiro. E o que é máis. Boa parte deses castelos son límites parroquiais definidos (e hoxe límite de concellos). E, cando na documentación medieval, se alude aos castelos, estes sempre son límites claros e definidos da estensión de coutos, como se tamén exerceran de marcos simbólicos. A relación é tan estreita e tan evidente que case mellor a vedes vós mesmo con sete exemplos que seleccionei e nos que explicarei curiosidades.


Figura 1. Relación entre o mosteiro de San Xoán da Miserela e o Castelo
Este é un caso interesante. O mosteiro de San Xoán da Miserela (Pobra do Caramiñal) está na confluencia entre dous ríos, a Miserela e o río Pedras, encaixonado. O Castelo é unha pequena meseta a media altura na caída da estribación do Barbanza, moi próxima ao antigo convento. Pero simplemente subindo a este lugar, o dominio visual da ría de Arousa é alucinante. Non hai aparentemente ningún tipo de resto arqueolóxico, o cal nos fai pensar que, moitas veces, a denominación castelo podería equivaler non só a unha realidade física (unha torre ou similar), senón sobre todo a unha función. Iso si, o lugar entre os penedos é perfecto para observar. Tamén é unha vía de baixada natural para os animais que baixan beber ao río.


Figura 2. O Castelo de Luania, a Horta do Mosteiro e San Miguel de Cuarenza
O noso querido Castelo de Luania (Noia), o exemplo mellor preservado dos castelos visitados ata agora, foi marco do mosteiro de Toxosoutos, e xa era unha ruína cando este foi fundado. O curioso é que máis próximos que Toxosoutos están outros dous mosteiros, San Miguel de Cuarenza (metido nunha xesteira inmunda) e outro que os aldeáns de Nimo chamaban a Horta do Mosteiro, e que fica onde hoxe está a central do Tambre erguida por Palacios.


Figura 3. O Castelo de Ínsua, San Gregorio e San Xoán do Carballoso
Espectacular na súa ubicación, enfronte de Luania, o Castelo de Ínsua (Outes) sufriu unha terrible agresión coa ubicación dunha caseta forestal riba del, pero aínda se pode apreciar. Non dimos chegado a el o outro día (a pista que sinala o concello está impracticable) pero percorrimos a zona. Moi próxima está a ermida de San Xoán do Carballoso, un lugar cun montón de prácticas cultuais (pías, fontes curativas con ofrendas de panos) que podería ter unha orixe medieval ou anterior. Tamén baixo o castelo atópase un lugar no monte chamado San Gregorio. Non puidemos recoñecelo pero hai indicios de que ten boa pinta.


Figura 3b. Relación entre os castelos de Luania e Ínsua.
Obsérvese como están situados os dous castelos a cadansúa beira do río Tambre.


Figura 4. O Coto do Castelo (Ames) e Vilar do Abade.
Unha das dúas aldeas máis próximas ao Coto do Castelo chámase Vilar do Abade (inequívoco topónimo que fai referencia ao abade dun mosteiro, moi habitual no mundo medieval). Jorge Guitián referiunos unha lenda dunha fonte próxima ao Coto “á que ían coller auga os monxes”. Nas proximidades do castelo están as ruínas dunha ermida románica.


Figura 5. Castelo Redondo e o Mosteiro de Lampai
O Castelo Redondo é un observador privilexiado sobre a zona de Padrón e o Ulla para un mosteiro altomedieval coma o de Lampai (Teo). Obsérvese como na proximidade do mosteiro hai unha aldea chamada “Vilar do Bispo”.


Figura 6. San Miguel de Couselo.
Os antigos cronistas crían que o illado mosteiro de San Miguel de Couselo (Cuntis) era “un dos máis antigos de Galicia”. Era un mosteiro particular, pertencente a aristócratas. Por suposto, contaba cun castelo no máis alto do monte, co cal controlar un área superior. O curioso é que o castelo se asoma polos montes para poder ollar a entrada do río Ulla.


Figura 7. San Benito de Lérez e o castelo de Cedofeita
As primeiras mencións da vinculación entre o mosteiro de San Salvador -ou San Benito- de Lérez e o castelo de Citofacta son do século IX. No ano 916 o couto do mosteiro de Lérez chega ata “o muro de Citofacta“.


Figura 8. O Castelo de Vitres e Santo Estevo.
Este último exemplo é unha especulación basicamente para conectar algúns indicios de toponimia interesantes. Cara o ano 990, o bispo de Compostela Pedro de Mezonzo anexa as ruínas do mosteiro de Santo Estevo de Boiro ao de San Martiño Pinario, con todos os seus casais e propiedades. O mosteiro de Santo Estevo ficara arrasado nun ataque normando. Ninguén sabe onde estaría ubicado. Pero aplicando o noso patrón aparecen cousas interesantes. No borde do chan onde está a actual Mosquete, antes de subir a Vitres, está o “Outeiro do Bispo”. E baixando, en liña recta, ata o borde do mar, está o Pazo de Goiáns. Nese pazo, a primeira vez que o visitei, observei unha curiosa cruz prerrománica na fachada da capela, claramente incrustrada desde outro sitio. E no interior do pazo hai esparcidos varios capiteis, creo que góticos. “¡Que curioso!”, pensei no momento. Agora creo que xa sei a procedencia destas pezas. Deberon ir baixando monte abaixo.

¿E isto que quere dicir?

Na zona na que nós estivemos traballando, atopamos unha relación clara e directa entre os asentamentos monásticos medievais e unha infraestrutura de carácter militar, os castelos. Todos estes castelos non controlan directamente o territorio circundante onde o mosteiro podía ter terras en propiedade, senón que se sitúan no punto con máis visibilidade máis próximo ao mosteiro, mesmo desbotando outras ubicacións de maior altitude e con máis posibilidades visuais, pero con peor acceso, como se fora preciso percorrer esa distancia nun tempo reducido. Na zona que nós estamos explorando máis, a Terra de Santiago -entre Pontevedra e a Coruña, toda a costa- os castelos parecen estar vixiando o mar e as entradas das rías en case todos os casos.

Esta relación entre o mundo militar e o mundo relixioso é bastante curiosa, e desde logo non contemplada deste xeito nas investigacións ata o momento (que nós coñezamos, agradecemos calquera indicación a maiores).

Os expertos falan dun proceso de encastellamento propiciado pola inestabilidade do mundo nos séculos VIII-IX. Tradicionalmente, na Terra de Santiago explicáronse estes castelos como unha reacción contra os ataques normandos planificada pola máxima autoridade militar e eclesiástica, o bispo de Santiago, quen fortificou a cidade de Santiago a conciencia no século IX. Pero xunto coa posibilidade desa coordinación entre castelos, a evidencia parece revelar unha explicación máis complexa: o castelo como un elemento cosubstancial á fundación monástica altomedieval, uns ollos e vixías sobre un mundo de agresións xestionado por abades concretos -que non obedecían necesariamente ao bispo. Xunto co campanario, o Castelo definía os límites simbólicos do Couto monástico nun lugar de relevancia visual e servía como Vixía aos Monxes. ¿Foron construídos durante ese tempo de inestabilidade? ¿Ou era unha opción por defecto na fundación monástica?

Os Castelos eran os Vixiantes dos mosteiros. ¿Vixiar a quen? Había moitos perigos e inimigos, por suposto. Desde o século V e a fundación do reino suevo, o país andivo corrido de batallas, guerras, razzias e invasións. Pero uns enemigos concretos protagonizaron unha aventura que puido cambiar a nosa Historia, e estamos conectando algúns datos que nos van aproximar moito a eles: os Lordimani. Estes castelos parecen esperalos no horizonte. Pero esa xa será o tema da cuarta entrega das Repúblicas de Homes libres…

Anteriores posts de Repúblicas de Homes Libres

18 Comments

  1. 18 / Outubro/ 2009

    Interesante hipótese.

    A única salvedade que faría, no caso do Coto do Castelo (Brión), é que no caso de ter existido unha comunidade monástica na zona probablemente estaría onde hoxe están os restos da capela de Santa Cecía (máis ou menos a metade do camiño entre os puntos que colocas no mapa, ainda que neste os topónimos non aparecen no sitio correcto). A capela aparece como doazón a Toxosoutos xa a comezos do S.XII. E en canto á tradición da fonte, hai dúas diferentes que penso que mesturaches: por unha banda a fonte do santo, a carón da capela, á que ós veciños subían a darlle a volta á figura do Santo (hoxe no Museo das Peregrinacións), ou segundo outra versión a lavarlle a cara, cando querían que chovese. Moito máis suxerente é a hipótese que recolle Clodio González segundo a cal a cabeceira da capela pode estar construida encima dun antigo manancial (cristinización dun lugar de culto ás augas?).

    Sen entrar nas tradicións, que non son o meu forte, teño que dicir que este ano pasado tiven a oportunidade de estudar en detalle as estruturas arquitectónicas que se conservan desa capela e que, efectivamente, hai restos e características románicas obvias pero -con tódalas salvedades que hai que introducir cando se fala dunha arquitectura cun carácter tan marcadamente popular e humilde- tanto a planta do edificio como a posible reforma románica da súa cabeceira (que implicaría a existencia dunha cabeceira anterior) e, sobre todo, os restos do que tal vez podería ser interpretado como unha estrutura en banco corrido ó pe dos muros, elemento de orixe prerrománica (aínda que é certo que aparece aínda en exemplos románicos rurais non moi tardíos), a cousa casa mellor coa hipótese.

    Por último, coidado con ese San Gregorio que aparece nos mapas do Tambre. Non sei se hai dous San Gregorios, un en cada beira, pero os restos do pequeno mosteiro de San Gregorio están na beira de Nimo.

  2. 18 / Outubro/ 2009

    Gourmet, no caso de Santa Cecía non indico a ubicación da comunidade monástica, pero si sinalo a existencia dun lugar chamado “Vilar do Abade” e a existencia da capela como indicios da posibilidade de mosteiro. Mesmo a capela pode ser posterior ao propio cenobio, quen sabe sen máis datos. Interesante, con todo, a apreciación do románico. No caso da fonte, creo entender que sinalaras unha fonte en dirección contraria á capela, seguindo o monte en dirección norte, non é?

    O San Gregorio este contrasteino oralmente na aldea de Ínsua, que é o núcleo máis próximo. Trátase dun saínte do monte na parte alta da aldea, aínda que non me precisaron moito máis. Teño que volver, pero é unha zona ben impenetrable. En Nimo preguntei polo mosteiro de abaixo, do Tambre. Na aldea teñen moi clara a tradición da súa localización, e mesmo lle dan o nome de a “Horta do mosteiro”; diferénciano moi ben con respecto a San Miguel de Cuarenza, que seica tiña algunha parede máis ou menos en pé ata hai pouco pero que hoxe é unha auténtica xungla.

  3. 18 / Outubro/ 2009

    Efectivamente, xa non a recordaba: na chaira do alto dos Montes de Oleirón, cara ó norte do Coto do Castelo. Entón non hai dúas tradicións de fontes senón tres. Ben que lle gustaba a auga a ese eremita/ monxes ou quen fora. Pero non me digas que o de que un manancial saia do ábside da capela non mola.

    En canto a Vilar do Bispo, penso recordar que alude, cando menos en época xa baixomedieval, a uns terreos da Diócese nunha zona na que a meirande parte das terras eran de Toxosoutos. Pero iso non exclúe nada, porque habería que saber de onde ven esa doazón e o feito de que as terras sexan da Diócese (¿posible cenobio desaparecido e terras herdadas polo bispo?)

  4. 18 / Outubro/ 2009

    O do manancial da cabeceria mola, pero moito, ratifico. Terei que achegarme ata a capela porque agora si que xa estou picado de todo. Por certo, xa viches que non puxen a súa localización polos motivos que ben sabes. E ben que me amola, pero é o mellor.

  5. 18 / Outubro/ 2009

    Interesantísimo: estamos enganchados a esta serie. Ata a imaxe que pos ao primeiro case podería ser feita -mellor debuxada- nunha noite no mosteiro de Caaveiro, nas Fragas do Eume… Ao vela pensamos nesta foto, con monxes entrando por alí: http://www.flickr.com/photos/certo/3131453768/in/set-72157611419556797/ Ides chegar ata alá? Por extensión, ata onde se pode aplicar esta hipótese? A canto territorio?

    E nós, coma sempre, preguntámonos: que fan os nosos arqueólogos escavando polo mundo adiante con todo o que hai que facer aquí? Ou é todo cuestión de política patrimonial?

  6. 18 / Outubro/ 2009

    Certo, para porta medieval en ruínas tes esta en Santa Cristina de Ribas de Sil, chulísima:

    http://www.flickr.com/photos/anzalone1/3305528706/

    O que preguntas sobre a estensión deste patrón é unha boa cuestión. Toda vez que a maior parte da xente á que lle interesan estas cousas vive na “Terra de Santiago”, estamos un tanto imbuídos polo efecto “Torres do Oeste” e todos as interpretamos na clave invasión e saqueo por mar.

    Non podo afirmalo, pero teño a percepción, por agora totalmente subxectiva, de que obteriamos conclusións similares no interior de Galicia, fóra das vías de comunicación que veñen do mar.

  7. 18 / Outubro/ 2009

    A cuadros estoy…….

  8. Pero da Ponte
    19 / Outubro/ 2009

    Molan os discursos alternativos, tentar botar abaixo paradigmas de historiadores aburridos. Agora ben, eu non falaría de evidencias. Tamén hi unha conexión espacial entre túmulos e torres de altas de tensión, entre necrópoles tumulares e campos de fútbol., entre castros e picaderos. Os patróns de regularidade espacial non son a realidade, sobre todo nunha paisaxe compartimentada e recorrente como a galega. Partindo desta hipótese que propos: Porque se abandonan castelos e seguen os mosteiros? Outra cousa: na Arqueoloxía espacial galega temos estudos comarcais de poboamento castrexo que adoecen dun problema: non sabemos nada do tempo, das relacións coetáneas. Unhas tellas e uns cachotes atemporais son un comezo, pero nada doado. Que desaparezan os castelos da documentación non significa que desapareceran; tamén desparecen os castros de grande parte da documenntación e seguen aí. Interesante.

  9. 19 / Outubro/ 2009

    Así que os “Lordimani”, eh? Por máis que busquei, non atopei referencia ningunha a estes señores. E canto máis me raño, máis me pica a curiosidade de saber de quen se trataba. Que forma de manter a intriga, así por entregas. Manolo, polo que vexo estaste volvendo un mestre tamén no xénero do suspense.

  10. 19 / Outubro/ 2009

    Faragunde, diso se trata. Xa me preocupei eu de protexer a intriga do mesmo Google. :-)

    Pero da Ponte, suscitas cuestións moi interesantes. Vou facer un post específico sobre elas.

  11. 19 / Outubro/ 2009

    Por certo, Faragunde, xa che avanzo que tardaremos bastante en publicar esa cuarta entrega. Estamos traballando nela pero dá traballo, igual que dou esta terceira. Tiñamos a intuición desde hai tempo pero ata que non se verificaron moitas cousas non a publiquei.

  12. lapatianco
    21 / Novembro/ 2009

    Outra proposta para a lista:

    O magnífico mosteiro de Santo Estevo de Ribas de Sil, e o castro de Penedo do Castro e os restos do castelo “de Leovigildo” (pola inscripción deste nome nun penedo).
    Fotos:
    http://gl.wikiloc.com/wikiloc/imgServer.do?id=50140

    Inda onte se falou na UNED da Coruña algo desto por parte do arqueólogo que alí excavou. E hai que ter en conta que se atoparon restos dun antigo mosteiro ou cenobio do s. VI, (durante as excavacións previás a convertir San Estevo en Parador), anterior ó mosteiro románico.

  13. 21 / Novembro/ 2009

    Si, Lapatianco, noutro dos posts da República xa teño falado do caso de Santo Estevo. O que non sabía é que había evidencias arqueolóxicas do mosteiro do século VI. Esa zona é unha mina.

  14. lapatianco
    22 / Novembro/ 2009

    Pois eso parece. Apareceron restos do s. VI en Santo Estevo, o cal cadraría ca datación do castelo que houbo nos penedos.
    Polo menos así o contou nas xornadas da UNED na Coruaña o arqueólogo que fixo a intervención, que é o actual arqueólogo municipal de Rivadavia.

  15. Biduido
    15 / Xuño/ 2011

    Polo menos dende os traballos de Zadora-Rio en Francia e outras rexións europeas, acéptase que a toponimia non é un indicio fiable para a localización de xacementos, e moito menos cronolóxicos. Estudos de Escalona Monge, Fernández Mier ou Rodríguez Resino confirman o mesmo para a zona Norte. Non é posible datar un topónimo se non é en relación a outros, e sempre con constatación documental. Sintoo. Bonitas fotos, pero sen escavacións a toponimia non é evidencia suficiente de nada. Ademais, como ben dixo alguén mais arriba, relacións espaciais poden facerse as que se queiran, outra cousa é dotalas de sentido histórico dun xeito constratable e empírico, e que teñan sentido. Saúdos.

  16. 15 / Xuño/ 2011

    Biduido, en practicamente todos os casos que menciono neste post hai fortificacións co seu cachote, a súa tella, etc… Están case todas verificadas in situ por min e unhas cantas delas (as q sin máis atractivas para contalas) están descritas e amosadas neste blog. O que pasa é q hai q papar moito toxo e falar con
    Moito paisano para conseguilo. coincido contigo en que a cronoloxía debera ser precisada. A ver se un día temos algún arqueólogo que se interese realmente por estes lugares e inicia un programa de escavación como ten habido en asturias ou noutros sitios. Galicia is different ata para iso.

  17. Karl
    10 / Maio/ 2013

    Bon, agora a deformación profesional. Paréceme claro que en moitos Castelos non houbo castelos. Na xeoloxía local, na ciencia xeolóxica local, algúns coñecen a un conxunto de rochas graníticas que sobresaen como “castelos”. Por tanto non considero que deba rexeitarse unha ligazón entre estes termos, conxunto de rochas e que á súa vez tivo unha función de vixilancia, sen que iso presupoña un castelo ao estuvo castelán, Fago uun símil, na Galicia occidental calquera charca de dimensión mediana (ou pequena! pero natural e vella) é unha lagoa (mesmo moi estacional). Dá gosto ler os post atrasados, o que hai por aquí.Grazas

Deixa unha resposta

O teu enderezo electrónico non se publicará