De cando os mouros deron de comer aos desherdados do Barbanza

O outeiro do Castelo de Vitres. Fotos: Sole

Esta fin de semana enfiei máis unha historia alucinante; dela tiña relatos dispersos, pero agora comezou a escribirse con trazas de novela fantástica. Nela, a lenda mestúrase, na desesperación, coa realidade. Vouvos falar dela e do lugar protagonista: Vitres.

O Castelo de Vitres [localización], no concello de Boiro, pendurado como unha aguia sobre a ría de Arousa alí onde comeza a caer a Serra do Barbanza, é un lugar sorprendente. Ata o castelo sube un camiño, máis ou menos á altura da aldea de Mosquete, coñecido popularmente como a “calzada romana”. Quen así etiqueta este camiño afírmao coa mesma ausencia de probas que aqueles que negan tal orixe, se ben é certo que hai constancia oral de que o camiño -como todos os camiños usados neste país- foi reparado comunalmente no século pasado. Esta misteriosa vía ascende maxestuosa ata os chans da serra, entre penedas de granito e lugares nos que se segue a construír a lenda aínda hoxe. Ao separarse un chisco do camiño, verás un estreito canón que encaixa o rego do Batán, o río salta nunha fervenza e na parede contraria, invisible para quen non vaia prevenido, unha cruz branca camuflada entre as penedas. Alí se refuxiou, aterecido, o neno Manoliño Brión antes de morrer no ano 94, mentres o buscaban as familias, os pastores, os gandeiros da serra e ducias de voluntarios e efectivos da Garda Civil e outros corpos. É a proba de que a serra, aínda no mundo moderno, é un lugar perigoso.

Ao subirmos máis enriba, a calzada decide aforrar ben de tempo. Fendendo penedías, creando grandes terrapléns, crea enormes cóbados que permiten colocarse en Vitres en moito menos tempo do habitual nas ascensións.

Aquí podemos ver como as penedías foron fendidas para manter o ancho da calzada

Por alí han de estar as pegadas das Mouras, petróglifos podomorfos que eu vin algunha vez e os meus ollos agora non dan atopado (e non queren pensar que estaban alí onde un cabestro provisto de martelo hidráulico fixo unha brutal picada na pedra), e que o meu irmán coméntame que están aquí. Fixéronos as mouras, afirman as vellas, mentras subían ao Castelo cunha pedra na cabeza e facendo filloas na outra nunha tixola. Ao final, aparece o castelo.

As cabras de Josefa de Mosquete sempre suben ata os penedos próximos ao Castelo

Alí hai tella, restos de edificacións, mesmo hai unha pedra labrada, ben estraña e curiosa, no que están as muescas de pousar cinco dedos dunha man, como acontece no Pórtico da Gloria. Obsérvase o asento da torre, os muros caídos. E ao subires, o vento comeza a zoar queréndote levar aos abismos que rodean a penedía. Teño vido moito a Vitres, durante a miña adolescencia, nunha longa camiñada desde a Pobra do Caramiñal. Nos abrigos descubriamos ostras e mexilóns dos que alí viviran. ¿Quen vivira? A tradición oral culta situaba aquí, ao carón da calzada, un destacamento da Legio VII Victrix, a Victoriosa, que tiña a cargo a Gallaecia. Quen sabe. O que hoxe se ve parece medieval, pero lévanos a un tempo case inédito en Galicia, onde remata o Imperio, ascende e cae o reino suevo, os árabes desmontan o reino visigodo e Galicia vive en silencio. Pero a historia lexionaria é chamativa, novelesca, sorprendente. Gustábame tamén a conexión cos míticos chans do Barbanza, os nosos Highlands: vía unha torre na escuridade, no inverno, azoutada polo vento, unha torre que esconde un segredo ou a alguén que o leva consigo, rodeada por lobos salvaxes que xorden, pola noite, das mámoas próximas.

Josefa de Mosquete cóntanos as historias de Vitres

Moitas historias rodean a Vitres, onde a lenda alimenta a realidade e viceversa. Na posguerra, este camiño subíano greas de desesperados, homes e mulleres sen terra de seu no Barbanza, xentes de extracción mariñeira sen barco co que vivir. Josefa, labrega vella de Mosquete, que vive na aldea por riba dunha grade de ouro que un día as patas das cabras desencantarán, falounos deles. No alto dos chans, por riba do rego do Batán, ao redor do monte Meán, no Campo dos Gregos, no rego de Marcelei, antes das Brañas de Leis, os pobres máis pobres da posguerra do Barbanza subían a procuraren o que a terra podía dar e non era de ninguén. Eles sachaban para buscaren estaño, e botaban o extraído no río. As mulleres, máis abaixo, peneiraban o material, na procura destas frangullas brillantes que habían dar para vivir, con técnicas simples e milenarias. Josefa dinos que eles, os de Mosquete, non subían, “nós eramos labradores”, ou sexa, que tiñan pan que botar á boca e un porco no baño de sal. Lembrei nese momento a Juana, a comadre da miña avoa, co seu home e varios fillos por criar, naqueles escuros anos. Lembrei o que nos contara Juana:

-Meu home ía traballar ao castelo de Vitres, a procurar no mineral que sacaran os mouros e que alá volveu aparecer.

Na escura posguerra, os mouros montañeses deste castelo concedéronlles unha esperanza para sobrevivir aos desherdados da ribeira. Non é a única historia que escoito no que o Outro Mundo apoia a este, o noso, neses duros anos 40 aquí coñecidos coma o Tempo da Fame. Noutros lugares do Barbanza, como a aldea de O Castelo, aos pés o castelo de Burleu, os misteriosos veciños que vivían “baixo unha bóveda dourada” nas profundidades do monte, deran a unha pastorciña unha bandexa “de ouro” chea de comida, “que nunca se baleiraba” para que aqueles veciños, orfos, viúvas, tísicos, neumoníticos, feridos de guerra, sobreviviran aos tempos das tebras. Ao escoitarlle a Josefa de Mosquete como eses mineiros de Vitres eran os máis pobres da posguerra sentín unha forte emoción: como a fantasía pode chegar a meterse nos soños dos pobres e desgraciados do mundo.