Vivindo a vida doutros en Combourg

Last updated on 22 / Agosto/ 2008

O camiño a Combourg. Foto: Alibaba

Recibimos o último sol da tarde en Combourg, no borde do lago, e un gatiño coxo e pedrés vén cara nós, probando sorte. Algúns patos voan e brillan ao serán. Eu miro a torre da homenaxe do castelo, propiedade privada xa pechada a estas horas, e sei que son o único que fago tal cousa nesta silenciosa vila. Busco alí unha fiestra que sei que ten que estar porque o lin. E vexo nesa fiestra a un adolescente que xa non está, un tipo calado e tímido que só se sinte en confianza cando está a soas coa súa irmá Lucille. O adolescente non está realmente alí, por suposto. Ante a visión imaxinada, a memoria tráeme a Don Ramón Otero Pedrayo. O ourensán nunca estivo fisicamente neste lugar nin viu esta torre, pero sentiu a mesma fascinación por ese adolescente e, se cadra, a mesma curiosidade por Lucille. Son os irmáns Chateaubriand, e un deles gañará no futuro a inmortalidade das artes. “Foi en Combourg“, dirá René de Chateaubriand, “onde me convertin no que logo fun“.

Adoito levar comigo nas viaxes libros dos escritores do país que visito. Non é só unha teima: gústame o pracer de confrontar en tempo real o lido, o imaxinado e o visto. Calzas estas gafas literarias e as rúas cobran un novo sentido: o outorgado nunha ficción, nunha biografía, ou noutros libros de viaxes. Vivo a miña viaxe, e vivo a doutro. Acompáñame desta volta as Memorias de Ultratumba, de René de Chateaubriand, se cadra o máis afamado escritor bretón, un dos pais do Romantismo europeo. Sempre pensei que o sonoro título da súa autobiografía tiña que ver, truculenta e fantasticamente, con ese mesmo romantismo, pero non é así. O escritor quería que non se publicara ata despois da súa morte, e ao lelo un sabe por que. Chateaubriand vai dando repasiños máis ou menos contundentes ás persoas -políticos, supostas amantes, artistas- que conviviron con el na súa dilatada vida.

René de Chateaubriand

Chateaubriand era un monárquico reaccionario nunha Francia revolucionaria. As 2.100 páxinas destas Memorias responden á idea de Chateaubriand de relatar o espírito da súa vibrante época a través da súa propia vida, e el tivo carreira para iso: cortesano do Antigo Réxime, exiliado por dúas veces, escritor de sona, embaixador con Napoleón e os Borbóns, senador e incansábel viaxeiro… O certo é que, si, o espírito do século se percibe neste Chateaubriand que esvara continuamente cara o autoeloxio pero que nos deixou, neste libraco, sagaces e coloristas retratos de Luís XVI, Napoleón ou Talleyrand, e as súas crónicas en primeira persoa de moitos acontecementos decisivos do século. É divertido ver tamén a súa postura política: defensor da restauración monárquica, pero tamén da liberdade de prensa, da democracia, ou a súa sagacidade precoz: avogaba pola supresión de consulados e embaixadas “porque no noso tempo as comunicacións son moi rápidas e os gobernos poden falar directamente entre si“. Un tipo difícil de encaixar, mesmo para aqueles que gostan do encaixe e a simplificación.

Son nos parágrafos adicados a este castelo de Combourg no que estamos nos que recoñezo máis a ese Chateaubriand que Otero Pedrayo devocionaba: “Nós amamos a Chateaubriand. Foi o primeiro autor lido por nós de nenos e mozos nas solainas orceladas de Trasalba“. Esa devoción foi tan manifesta que Otero morreu cun tomo destas Memorias de Ultratumba na man, nun destes poderosos simbolismos que sempre pareceron acompañar a vida de Pedrayo. Trasalba e Combourg comparten trazos na cosmovisión, aínda que a casa de Don Ramón sexa un modesto alpendre en comparación con este castelo. Chateaubriand buscaba unha monarquía cun cristianismo renacido, un sistema democrático, tinguindo todo dunha ética da melancolía pasada; Pedrayo buscaba unha república agraria e retrataba esa caste fidalga que, a diferencia da francesa, simplemente se extinguía de vello e que representaba a memoria escrita.

Combourg mantén a rudeza medieval, e só o seu espléndido parque e o lago dan idea de que as súas funcións se dulcificaron ao longo dos séculos. Aquí Chateaubriand viviu o que se podería entender como educación sentimental dun adolescente, entre os 16 e os 17 anos: no seu caso, esa educación sentimental foron os solitarios paseos por enormes bosques “que quen se achegue por alí xa non verá” -afirma Chateaubriand-, e sen un amigo co que compartir o mundo que se descubre. Esta vida solitaria estaba marcada polo estraño ambiente familiar e a presenza soturna do pai, como se observa nesta escena de inverno no castelo, na noitiña e trala invernía:

Les soirées d’automne et d’hiver étaient d’une autre nature. Le souper fini et les quatre convives revenus de la table à la cheminée, ma mère se jetait, en soupirant, sur un vieux lit de jour de siamoise flambée ; on mettait devant elle un guéridon avec une bougie. Je m’asseyais auprès du feu avec Lucile ; les domestiques enlevaient le couvert et se retiraient. Mon père commençait alors une prome-nade, qui ne cessait qu’à l’heure de son coucher. (…) Lorsqu’en se prome-nant, il s’éloignait du foyer, la vaste salle était si peu éclairée par une seule bougie qu’on ne le voyait plus ; on l’entendait seulement encore marcher dans les ténèbres : puis il revenait lentement vers la lumière et émergeait peu à peu de l’obscurité, comme un spectre, avec sa robe blanche, son bonnet blanc, sa figure longue et pâle. Lucile et moi, nous échangions quelques mots à voix basse, quand il était à l’autre bout de la salle ; nous nous taisions quand il se rapprochait de nous. Il nous disait, en passant : “De quoi parliez-vous ? ” Saisis de terreur, nous ne répondions rien ; il continuait sa marche. Le reste de la soirée, l’oreille n’était plus frappée que du bruit mesuré de ses pas, des soupirs de ma mère et du murmure du vent.

O propio castelo ten un estilo algo tenebroso: non só Chateaubriand falaba dos innumerábeis ruídos que escoitaba desde a súa habitación confinada no alto da torre de homenaxe. Nunhas obras de reparación, os obreiros atoparon un gato que fora tapiado vivo na Idade Media e que agora se exhibe con certos reparos na mansión. Otero Pedrayo nunca viu estas torres redondas, de pedra escura, en vivo; nunca viu este lago artificial, enorme, agora municipal. Pero leu con devoción esta vida, á que eu agora lle poño cores, distancias, árbores e camiños, no serán de Combourg, e a memoria fai carambolas estrañas. A miña soirée préstase, neste Combourg da tardiña de agosto, a máis pracenteiros momentos que a de René; estamos a pouca distancia dos mesmos recordos, e só nos separan douscentos e pico de anos.