Feijoo, Cunqueiro, Cabanillas e as tetas das Nereidas de Samos

Last updated on 9 / Xuño/ 2008

Chegamos ata Samos seguindo un camiño conscientemente tortuoso. Arrincamos o coche en Compostela, pretendendo evitar toda estrada de categoría superior á provincial ata chegar aló. É unha experiencia digna de realizar; ao facela, seguro que estás a invocar –oh, inconsciente!– unha estraña conxunción de forzas que provoca que teñas a sensación e a certeza de que estás a viaxar en círculo, mesmo en espiral, ata que nun momento determinado a espiral cúspeche a ti e ao coche no destino final. No camiño, esta Galicia de encoros descoñecidos, vellos bosques agrarios e a sensación de que caeu nesta parte do país unha bomba de hidróxeno que aniquilou a Humanidade agás polos peregrinos que súan remontando en filas intermitentes o vello camiño prerromano que pasa por Castromaior.

Samos ten un sotaque urbano como de balneario dos Alpes suízos: fáltalle o lago pero conta cun río limitado polas paredes do mosteiro, secundado por un prado nos que pastan limpas vacas cachenas e se cultiva a recreación da antiga horta da botica do mosteiro. Ao redor do edificio e a minúscula vila, nacen altos montes arbóreos. Nos vieiros e nas rúas, existe un insólito espírito de pulcritude, estensa sinalización turística e un silenzo inusitado. Ao chegarmos, moitos peregrinos xa pousaron a mochila na nave do mosteiro na que durmirán, e camiñan repousadamente ao carón do paseo. Algún toma bocetos da recia pero fermosa fachada traseira do mosteiro nas súas moleskines e aproveitan o sol da media tarde. Faltaría unha fonte de ferruxinosas.

O Claustro Pequeno e a Fonte das Nereidas. Foto: Sole

A Real Abadía de Samos é o último dos grandes mosteiros galegos que me faltaba por coñecer; manteño a crenza de que en todos eles sempre hai un detalle arquitectónico lúdico, divertido e un tanto irreverente que non chegamos a comprender en toda a súa totalidade. Este detalle formaría parte indispensábel do proxecto de edificación destas grandes abadías, como contrapunto a outras solemnidades arquitectónicas e simbólicas. A Samos traio unha curiosidade literaria que pode ser, posibelmente, a achega da Real Abadía a esta miña hipótese de andar por casa: a glosa reiterada e un tanto fervente por parte dos nosos literatos de máis sona da súa Fonte das Nereidas do Claustro Vello, Aínda que o claustro é unha obra tardogótica do XVI, a fonte en cuestión fora esculpida por un frade da casa -ou sexa, de confianza- no XVIII.

Aínda que o Pai Benito Xerónimo Feijoo, ordeado nesta Abadía, non fai alusión directa ás Nereidas de Samos, o discurso sétimo do tomo Sexto do seu Teatro Crítico chamado “Sátiros, Tritóns e Nereidas” parece directamente escrito con elas no maxín. Cunqueiro, nas crónicas do Camiño de Santiago recompiladas en El Pasajero en Galicia, solázase ao chegar a Samos na súa visión e esténdelles unha das súas glosas “a estas damas gregas de longa cola”. Para o mindoniense, estas nereidas subirían peregrinando polo Ulla e o Sar e tras a aperta ao Apóstolo, seguirían remontando ríos polo interior do país. Cabanillas, que gostou moito do mosteiro cando se retirou, chegoulles a dedicar tamén un fervente poema. ¿Que tiñan estas Nereidas que excitaban tanto o maxín dos nosos literatos?

Detalles da fonte das Nereidas.

Un primeiro exame das Nereidas xa dá que pensar. As Nereidas o que teñen é unhas prominentes tetas, case siliconadas, coas que chocas ao mirar o patio desde calquera parte do claustro; sen embargo, os voluminosos peitos están rodeados dun desconcertante corpo máis de lamprea que de atractiva raza mitolóxica. Un non pode deixar de meterse na cabeza dos nosos próceres e que che dea a risa: ¿serían as tetas das Nereidas o que máis lles fascinara da fonte, malia non apareceren expresamente nos seus textos? Apostaría algo a que si. Unha segunda mirada, máis pausada, a estas lampreas con tetas descubre que as nereidas de Samos non son tan alien como parecen, ao cabo; as cabezas e as longa e onduladas melenas están debaixo da fonte superior, e ese horroroso bicho dulcifícase algo máis e cobra un sentido máis amábel. Imaxínome ao bo de Don Ramón Cabanillas, cun caxato na man, admirando a arte voluptuosa nos seráns solitarios do mosteiro, antes de vísperas; a Cunqueiro, por suposto, cun sorriso pícaro disimulado e un mirar diplomático de esguello, mentres pasea co prior, e mesmo ao adolescente Feijoo deixando escapar unha imaxinación fervente. Malia compoñer algúns dos mellores e racionalistas textos da Ilustración posíbel do Reino de España, no seu discurso sobre as Nereidas fai certas concesións á fantasía. ¿Sería unha concesión, en realidade, á súa adolescencia?

Creo que Samos é un lugar no que poder soltar desas risas contidas, que era ao máximo ao que, nalgunhas épocas severas, podía aspirar un monxe. Como se esa palmeira estivera aí sempre xogando cos arcos, provocando ese sorriso suave coas súas similares xeometrías. Eu creo que alguén sabía o que facía aí dentro: nunha das claves do Claustro das Nereidas -búsquena- está escrito un texto que o confirma: “¿Que miras, bobo?“. Non podía ser doutro xeito no lugar no que, segundo Cunqueiro, se inventou o lacón trufado e no que, na pequena comunidade monástica de 15 beneditinos, aínda debe existir certo gusto gastronómico. Así nolo confesou un sancristán do Incio, nese mesmo día, coma se fora unha personaxe de Ánxel Fole:

-Chegoume un frade de Samos e preguntoume: “¿E non terá un algo de augardente?”. Leveino para casa a probarma, e ao sentarse tamén me preguntou: “¿E non terá un pouco de pan centeo?”. Aló o comeu, con touciño, e aínda lle tomou tres vasiños do licor!

Un día falareivos da Sala Capitular de Oseira, o meu mosteiro preferido. Será cando o señor Abade nos deixe fotografala.